İsmail Ahmet Yeniçeri & Melis Karaca & Metin Kaan Kurtuluş

Doğu Akdeniz’deki doğal gaz rezervlerinin paylaşılamaması ile başlayan gerginlik yalnızca Türkiye ve Yunanistan’ın değil, tüm Avrupa’nın gündeminde geniş yer buluyor.

Türk ve Yunan fırkateynlerini karşı karşıya getiren, Ankara ile Paris’in karşılıklı imalı açıklamalarda bulunmasına yol açan, AB dışişleri bakanlarını apar topar kamera karşısına oturtan bu kriz son üç yıldır sık sık gündeme gelse de, aslında geçmişi 2000’li yılların başına dayanıyor.

Doğu Akdeniz krizinin bugünlere geliş öyküsü, merak edilen noktaları, krizin buğulu geleceğinde bizi nelerin bekliyor olabileceği soru ve karşılıklarla şöyle…

1- Doğu Akdeniz’de gerginlik nasıl başladı? 

Son günlerde artan gerginliğin temeli, 2000’lerin başında Doğu Akdeniz’de varlıklı doğal gaz rezervleri olduğuna ait bilimsel çalışmaların yayınlanmasıyla atıldı. Bu araştırmaların akabinde, bölgeye kıyısı olan ülkeler, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’yle (GKRY) Münhasır Ekonomik Bölge (MEB) Mutabakatları yapmaya başladı. Türkiye’nin sürecin başından beri ‘hukuksuz’ olarak nitelediği bu mutabakatların birincisi 2003 yılında Mısır ile GKRY ortasında imzalandı. GKRY, o devirden itibaren Lübnan, Suriye ve İsrail ile MEB muahedeleri yapmaya devam ederken; Türkiye, bu mutabakatlarla Kıbrıs Türkleri ve Türkiye’nin haklarının çiğnendiğini belirterek, mevzuyu Birleşmiş Milletler’e (BM) taşıdı ve kendi MEB haritalarını BM nezdinde onaylattı.

Türkiye’nin BM’deki itirazlarına karşın GKRY, 2007 yılında 13 parselde doğal gaz arama faaliyetleri yapılacağını duyuru etti ve büyük petrol şirketlerine ruhsat vermeye başladı. Buna karşılık Türkiye, adanın kuzeyi ve doğusunda belirlediği bölgelerde Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı’na (TPAO) arama ruhsatları verdi. Türkiye ve GKRY’nin şirketlere arama ruhsatı verdiği parsellerin büyük kısmı ihtilaflı alan olarak dikkat çekiyor.

2011 yılında 12 numaralı parselde yapılan birinci keşifle birlikte Türkiye’nin itirazları yükseldi. Limasol’un 160 kilometre güneyinde, Levant Havzası’nın* 30 kilometre batısında yer alan bölgede, bin 700 metre derinlikte 129 milyar metreküp doğal gaz rezervi keşfedildiği varsayım ediliyor.

Türkiye, GKRY’nin 2010 yılında İsrail’le yaptığı deniz sonlarının belirlendiği muahedenin, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin (KKTC) yetki alanlarını yok saydığı için geçersiz olduğunu belirtiyor.

2014 yılında Yunanistan, Mısır ve GKRY başkanları üçlü tepe düzenleyerek, ‘güç ittifakı’ üzerinde anlaştılar. Çıkarılacak doğal gazın Avrupa’ya nasıl ulaştırılacağı ise o periyotta soru işareti olarak kaldı. Bu kere 2016 yılında İsrail, Yunanistan ve GKRY başkanları, Doğu Akdeniz’deki doğal gaz kaynaklarını, Türkiye’yi by-pass edecek biçimde denizin altından bir boru çizgisiyle AB’ye ulaştırma konusunda çalışma kararı aldı.

2018’e kadar kriz gündemde çok yer tutmazken, Rum idaresinin arama faaliyetleri için müsaade verdiği şirketlerden biri olan ABD’li güç devi ExxonMobil’in 2018 yılının sonunda Kıbrıs açıklarında dünyada son iki yılda bulunan en büyük üçüncü doğal gaz kaynağını ortaya çıkardıklarını duyurmasının akabinde peş peşe açıklamalar geldi.

Türkiye’nin GKRY’nin ExxonMobil’e arama müsaadesi vermesine karşılığı gecikmedi. Birinci sondaj gemisi Fatih’i, Türk savaş gemilerinin muhafazasında Akdeniz’e çıkaran Türkiye, kendi kıta sahanlığında kalan bölgelerde doğal gaz arama faaliyetlerine başladı. Türk hükûmeti, 2019 yılında ikinci sondaj gemisi Yavuz’u da doğal gaz arama faaliyetleri için bölgeye gönderdi.

2019 yılı içerisinde Türkiye, Doğu Akdeniz Güç Forumu’na davet edilmezken, yürüttüğü sondaj faaliyetleri nedeniyle AB tarafından yaptırımlarla da karşılaşacağı açıklandı. Türkiye, Kıbrıs açıklarında yürüttüğü sondaj faaliyetlerini kendi kıta sahanlığı içinde batıya gerçek kaydırırken, Türkiye ile Libya ortasında imzalanan Deniz Yetki Alanlarının Sonlandırılmasına ait memleketler arası mukaveleyle münhasır ekonomik bölge sonlarını çizdi.

27 Kasım’da imzalanan mutabakat, Doğu Akdeniz’in öteki kıyıdaş ülkelerinin reaksiyonlarına neden oldu. Türkiye, bu muahede sayesinde Yunanistan’la Kıbrıs ve Mısır ortasında bir kalkan oluşturduğunu ve münhasır ekonomik bölgesinin batı hududunu oluşturduğunu kaydederken, GKRY “ortak diplomatik bir atılım üretmek için” Mısır, İsrail, Yunanistan ve Lübnan’la temas halinde olduklarını açıkladı.

2- Tansiyon 2020’de neden bu kadar yükseldi?

Ankara ile Trablus hükûmeti ortasında imzalanan mutabakatlarla birlikte süreç yeni bir evreye girdi. Türkiye’yi Ulusal Mutabakat Hükümeti’ni (UMH) General Halife Hafter güçlerine karşı muhafaza gayesiyle askeri takviye vermeye götüren süreç, 27 Kasım’da iki taraf ortasında savunma ve güvenlik işbirliği ile deniz yetki alanlarının sonlandırılması muhtıralarının imzalanması ile başladı.

Türkiye, Libya ile varılan mutabakat çerçevesinde, ABD takviyesiyle Yunanistan-Güney Kıbrıs-Mısır ve İsrail tarafından geliştirilen Doğu Akdeniz Güç Forumu oluşumuna karşılık verirken, bölgedeki hidrokarbon paylaşım çabasında kıymetli bir adım atmış oldu.

Fakat bu kazanımın korunması, ardına Rusya, Fransa, Mısır, Birleşik Arap Emirlikleri ve Suudi Arabistan üzere değerli güçleri alan Hafter’e karşı, Fayez Sarraj liderliğindeki UMH’nin varlığını sürdürmesine bağlıydı. Türkiye’nin Libya’ya asker ve takviye gönderme süreci bu türlü başladı.

Doğu Akdeniz’den çıkarılacak doğal gazın Avrupa’ya nasıl ulaştırılacağı ise tartışma konusu olmaktan çıkmadı. 2020 yılının başında, İsrail, Yunanistan ve Güney Kıbrıs ortasında yapılan bir mutabakat, denizin altına döşenecek borularla, doğal gazın Yunanistan üzerinden taşınmasını öngörüyordu.

Bu kapsamda EastMed, ocak ayında ‘harita üzerinde bulunan projenin hayata geçirilmesi ile ilgili somut çalışmaların 2025’te başlayacağı’ belirtilerek Atina’da üç ülkenin önderleri tarafından imzalandı. Fakat Türkiye, boru sınırı projesinin güzergâhı üzerinde Libya ile deniz yetki alanları mutabakatı imzaladı.

Türkiye, bunun üzerine Yavuz sondaj gemisinin Doğu Akdeniz’de üçüncü sondaj faaliyetini gerçekleştirmek üzere alana intikal ettiğini duyurdu. 

Bu gelişmeler üzerine Avrupa Birliği nezdinde diplomatik temaslar başlarken; AB Dışişleri ve Güvenlik Siyasetleri Yüksek Temsilcisi Josep Borell, nisan ayında Türkiye’nin Doğu Akdeniz siyaseti konusunda “geri adım atmaya niyeti olmadığını” söyledi ve “Avrupa Birliği’nin dış sonlarını korumakta kararlı olduğumuz çok nettir” sözünü kullandı.

2020’nin temmuz ayına kadar diplomatik atakların geldiği gerginlik, Türkiye’nin 21 Temmuz’da Oruç Reis sismik araştırma gemisinin faaliyetleri kapsamında Meis Adası’nın güneyi ve doğusunda Navtex duyuru etmesiyle yükseldi. Türkiye ve Yunanistan savaş gemilerini Doğu Akdeniz’e gönderirken, Yunan ordu kaynaklarından “Oruç Reis’in kabloları Yunan kıta sahanlığına temas ederse, sonrasında yaşanacaklardan Türkiye sorumludur” formunda açıklamalar geldi.

Yunanistan ve Avrupa Birliği’nden Türkiye’ye yönelik yaptırım davetleri gelirken, gerginliğin azaltılması gayesiyle Almanya’nın arabuluculuğu önerisi ortaya çıktı. Almanya’nın ortaya girmesiyle Türkiye, Oruç Reis sismik araştırma gemisinin faaliyetlerini bir müddetliğine erteledi. Fakat rastgele bir muahedeye varılamadı ve ağustos ayı başında Türkiye, Oruç Reis için tekrar Navtex duyuru etti ve sismik araştırma gemisi misyonuna devam etti.

Ağustos ayının ortasında, Yunanistan Başbakanı Miçotakis ile görüşen Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron, Doğu Akdeniz’deki askeri varlıklarını artıracaklarını belirterek, “Türkiye’nin bu bölgede yürüttüğü doğal gaz arama konusundaki tek taraflı faaliyetleri gerginliğe neden oluyor” sözlerini kullandı. Macron’un bu açıklamasıyla alana bir aktör daha eklendi.

Görüşmeden sonraki hafta Yunanistan ve Fransa, Doğu Akdeniz’de ortak tatbikat gerçekleştirirken, ABD ve NATO’dan ‘endişeliyiz’ açıklamaları geldi. AB önderlerinden ‘tansiyonu azaltma’ daveti yapılırken, bir yandan da üye ülke Yunanistan’a takviye açıklandı.

Ağustos ayında diplomatik temasların hızlanmasına rağmen, tansiyon alanda devam etti. Yunanistan, evvel Birleşik Arap Emirlikleri ile daha sonra ise Kıbrıs, Yunanistan, İtalya ve Fransa bir deniz tatbikatı düzenlerken, tatbikatın emeli “Dört Akdeniz devletinin tansiyonu düşürme siyaseti kapsamında hukukun üstünlüğüne yönelik taahhütlerini ortaya koyma” olarak açıklandı.

Ay sonuna hakikat AB Yüksek Temsilcisi Borrell, Türkiye’ye Doğu Akdeniz’e ait uygulanacak yaptırımlar konusunda muahedeye varıldığını söyledi. Türkiye, AB’nin bu tavrına sert tabirlerle karşılık verirken, Dışişleri Bakanlığı’ndan yapılan açıklamada “AB’nin, ülkemizin yaptığı hidrokarbon faaliyetlerini eleştirmesi ve bunları durdurmamızı talep etmesi, haddine değildir“ denildi.

Üst üste yükselen diyalog davetlerinin akabinde Türkiye, 13 Eylül’de Oruç Reis’in limana çekildiğini duyurdu. Yapılan açıklamalarda bu durumun ‘bakım faaliyetleri için’ olduğu belirtilirken, milletlerarası basında Türkiye’nin bu adımı diyalog için attığı yorumları yapıldı.

3- Doğu Akdeniz’deki kriz, sıcak çatışmaya dönüşür mü?

Doğu Akdeniz tansiyonu yükselirken, en büyük kaygılardan biri de vakaların sıcak çatışmaya, hatta bir savaşa dönüşmesiydi.

Güvenlik analisti Metin Gürcan’a nazaran bu ihtimal mevcut durumda iyice düşmüş olsa da, rastlantısal vakalar hâlâ tehlike teşkil ediyor.

Son günlerde NATO’nun tansiyonu düşürme uğraşında bulunduğuna, Brüksel’de tekrar NATO çatısı altında Türk ve Yunan askeri heyetler ortasında teknik düzeyde görüşmeler yapıldığına ve Ankara ile Atina’nın telaffuzlarının diyalog kurulması tarafında olduğuna dikkat çeken Gürcan, “Ege’de bağlarda siyasi-diplomatik boyutta olağanlaşma ve tansiyonu düşürme gayretleri olduğunu görüyoruz. Bütün taraflar bunda mutabık kaldı. Yani bu açıdan önümüzdeki iki hafta üstten aşağıya yanlışsız bir gerginliği arttırma beklemiyorum” dedi.

Gürcan, gelecek süreçte tansiyonun tekrar tırmanıp tırmanmamasında, Avrupa Birliği’nin 24 Eylül’de Doğu Akdeniz-Ege konusunda Türkiye’ye yönelik tavrını belirleyecek tepenin değerli rol oynayacağını söz etti. Bu toplantıdan Türkiye’ye yaptırım kararı çıkabileceği konuşuluyordu.

Gürcan, ihtimalin düşmesine karşın rastlantısal gelişebilecek kriz alanlarından da kelam etti. 11 Ağustos’ta Suriyeli sığınmacıları taşıyan bir tekneye Yunan kıyı güvenliği tarafından ateş açılmasıyla, Türk-Yunan hamle botlarının karşı karşıya gelmesini bu rastlantısal hadiselere örnek gösteren Gürcan, son haftalarda Yunanistan’ın Rodos ile Midilli adalarındaki kamplarını boşaltmaya başlayıp, bu sığınmacıları Türkiye’ye göndermeye çalıştığını söyledi:

“Yani burada Allah göstermesin bu mülteci botları nedeniyle Türk ve Yunan botlarının tekrar alanda çatışması… Düşünün bir Yunan hamleden açılan ateş sonucu bir Türk askerinin ölmesi yahut tam tersi… Bu büyük bir krizi tetikleyebilir.”

Gürcan bu noktada ayrıştırma gayretlerine gereksinim olduğunu fakat “sistemsiz göçmenlerle” uğraşın NATO’nun ayrıştırma süreçlerinin kapsamında olmadığını söyledi. 

Gürcan, tasa verici ikinci bir hususun da, insansız hava aracı faaliyetleri olduğunu tabir etti. Keşif İHA’larının yeni bir kriz tetikleyebileceğini belirten Gürcan, “Bununla ilgili teknik düzenlemeler yapılmalı. Fakat İHA’lar şimdi çok yeni bir durum olduğu için mutabık kalınmış bir durum yok” dedi.

Üçüncü potansiyel tehlike başlığı olarak da teknik seviyede Ankara ile Atina ortasında hâlâ bir kırmızı çizgi olmamasını gösteren Gürcan, “En ufak bir krizde karşı tarafı direkt arayabilecek ve stratejik-siyasi seviyede bağlantı sağlayabilecek bir bağlantı sınırı kurulmuş değil. Bu da beni biraz tasaya düşürüyor” değerlendirmesinde bulundu

14 Ağustos’ta Kemal Reis fırkateyni ile bir Yunan fırkateyninin çarpışmasına dikkat çekerek “Angajman kuralları inisiyatifi kimde?” diye sordu: “Bu türlü bir gerginlik durumunda inisiyatif kimde? Hâlâ gemi kaptanında mı, uçak pilotunda mı? Yoksa bu inisiyatif onlardan alındı da Ankara ve Atina’daki harekat merkezlerine mi çekildi? Bunu da bilmiyoruz şu evrede.”

Gürcan, mevcut gelişmelerin bir eksen değişikliğine de işaret ettiğini belirterek, “Oruç Reis’in Antalya körfezine çekilmesiyle, Ankara sıklet merkezini Libya’yla mutabakat imzaladığımız bölgeden çok, Kıbrıs adasına kaydırdı. Şu anda Barbaros Hayrettin gemisinin NAVTEX’i uzatıldı. Kıbrıs adası civarındaki ve onun çabucak kuzeyindeki İskenderun Körfezi’ndeki faaliyetlerimize tartı verdik.” 

4- Pekala ya Libya’daki gelişmeler?

Birleşmiş Milletler ve Türkiye’nin desteklediği Trablus merkezli Libya Ulusal Mutabakat Hükûmeti Başbakanı Fayez Sarraj, ekim sonunda misyonu bırakacağını duyurdu. Idaresi boyunca Ankara ile çok yakın bağlantılara sahip olan Sarraj’dan sonra gelecek hükûmetin diplomaside nasıl bir tavır üstleneceği Türkiye için belirsizlik konusu olmaya devam ediyor.

Güvenlik uzmanı Metin Gürcan, Sarraj sonrasında UMH’de nasıl bir profil ortaya çıkacağının Doğu Akdeniz krizinde Türkiye için çok kritik olduğuna inanıyor.

Türkiye’nin Girit adasının güneydoğusu ve Meis adasının güneyindeki hem arama hem de askeri faaliyetlerinin artmasının ana kolonunun Kasım 2019’da imzalanan Deniz Yetki Alanları’nın Sonlandırılması Mutabakatı olduğuna dikkat çeken Gürcan, Ankara’nın bu muahedeyi Sarraj hükûmetiyle imzaladığını, “Yeni gelen hükûmet bu muahedeyi askıya aldığını yahut büsbütün kaldırdığını açıklasa bizim bu meşrutiyetimiz de sorgulanabilir.” kelamlarıyla hatırlattı.

Gürcan, yeni UMH’nin Türkiye’ye yönelik tavrı ve Ankara’nın buna vereceği reaksiyonun de, Libya merkezli bir halde Doğu Akdeniz’de askeri gerginliği tekrar tırmandırabileceğini lisana getirerek, ekim ayında Libya’nın diplomatik manada sıcak olacağını söz etti.

5- Hukuksal açıdan durum ne? Tahlil yolları nedir?

Eski Avrupa İnsan Hakları Duruşması (AİHM) yargıcı Istek Türmen, Doğu Akdeniz’deki durumu duygusal telaffuzlardan soyutlayıp gerçek yere oturtmak gerektiğini tabir etti:

“Doğru taban nedir? Yanlışsız yer, iki devlet ortasında bir sonlandırma uyuşmazlığı vardır, yani deniz yetki alanları sınırlandırılmamıştır. Bu sonlandırma uyuşmazlığı asıl Ege Denizi’ni kapsamaktadır ve Doğu Akdeniz’in bir kısmını kapsamaktadır. Olağan Doğu Akdeniz’de diğer devletler de vardır. Mısır vardır, Libya vardır, Suriye vardır, İsrail vardır… Bütün bu devletleri kapsayan bir sonlandırma uyuşmazlığı ortada.”

Sonlandırma uyuşmazlıklarının tek taraflı argümanlarla çözülemeyeceğini tabir eden Türmen, tahlilin taraflar ortası müzakerede yattığını, şayet müzakere ile tahlil mümkün olmadıysa da uyuşmazlığın Hakem Duruşması ya da Milletlerarası Adalet Divanı kararıyla çözümlenebileceğine işaret ediyor. Türmen, emsal hususlarda müzakere ile varılan mutabakatlara örnek olarak  Türkiye’nin Libya ile yaptığı muahede ve Yunanistan’ın Mısır ile yaptığı muahedeyi gösterdi.

Türmen, bunlardan kelam ederken, mutabakatların taraf olmayan devletler açısından hiçbir karar doğurmayacağını, yalnızca imzacı tarafları etkilediğini söz etti. Türmen, müzakere olması için bölgede moratoryum olması gerektiğini de bildirdi.

Türmen, o günlerdeki Ege Denizi krizini sonuçlandıran 1976’daki Bern Anlaşması’nın günümüze örnek olabileceğini ve muahedeleri etkileyen özel durumları şöyle anlattı:

“Türkiye’nin Bern’de yaptığı muahede çok enteresandır. Yani taraflar müzakere sırasında hiçbir fiili durum yaratmamayı taahhüt etmişlerdir (1976 Bern Anlaşması), gerisinden müzakereyi başlatmışlardır ve demişlerdir ki; ‘müzakerede muahedeye varılamayan hususları Milletlerarası Adalet Divanı’na götüreceğiz’. Tıpkı şeyi bugün de yapmak, söylemek mümkündür. Milletlerarası hukukun nasıl bir tahlil öngöreceği de belirlidir. Buradaki temel unsur, hakkaniyete uygun bir tahlildir. Hakkaniyete uygun bir sonlandırma muahedesi yapılmalıdır. Hakkaniyete nasıl varılır?

Hakkaniyete türlü yollardan varılır, kimi durumlarda hakkaniyete iki karşılıklı devletin kıyısı ortasında bir ortak çizgi çekilerek varılır, bunu biz Karadeniz’de yaptık. Karadeniz’de nasıl yaptık? Karadeniz’de Türkiye ile Rusya bir ekonomik bölge mutabakatı yaptılar, karşılıklı kıyıları var fakat bunu ortasına kadar getirdiler Karadeniz’in orada bıraktılar. Dediler ki’ Bulgaristan ve Romanya’nın da ekonomik bölgesel yeri olacak, onun için ileride Bulgaristan ve Romanya’nın da katıldığı bir mutabakatla bu çizgiyi tamamlayalım’. Hakikaten o denli oldu, Bulgaristan ve Romanya’nın katıldığı çok taraflı, bütün Karadeniz kıyıdaş devletlerini içine alan bir mutabakatla Karadeniz’de ekonomik bölge sonlandırması yapıldı. Tıpkı şeyi burada da yapmak mümkündür. Hakkaniyete varmak için özel durumları dikkate almak gerekir. Nedir özel durumlar? Her duruma, her şarta nazaran değişir özel durumlar. Adaların varlığı olağan ki özel durumdur, kıyıların uzunluğu öbür bir özel durumdur. Türkiye’nin çok geniş bir kıyısı var Akdeniz’e, sahip olacağı kıta sahanlığında bu kıyı uzunluğu dikkate alınacak bir faktördür. Kesinlikle adaların varlığı da dikkate alınacak bir faktördür. Artık baktığınız vakit haritaya görüyorsunuz, Türkiye ile Yunanistan ortasındaki sonlandırma uyuşmazlığı temel olarak Ege’dedir. Zira adalar ile doludur Ege. Sorun bu adalara ne kadar hak tanınacağı. Bana sorarsanız Milletlerarası Adalet Divanı’na gidildiğinde adalara tanınacak haklar adaların ufaklığına nazaran, Yunan kıyısına yakınlığına, uzaklığına nazaran değişecektir. Örneğin Türkiye’ye çok yakın adalara hiçbir ekonomik bölge verilmeyecektir, Ege’nin ortasındaki adalara tahminen yarım yetki tanınacaktır. Bu adaların Ege’nin ortasında 6 mil karasuları var. 6 mil lakin 12 mil karasuyuna hakkı var, biz diyoruz ki ‘12 mil karasuyu yaparsan savaş sebebidir, 12 mil karasuyu olmaz 6 milde kalsın’. 6 mil karasuyu kalır, 6 mil de ekonomik bölge kıta sahanlığı verilir, mesela bu türlü bir şey olabilir. Her ada bu türlü bir daire ile çevrilir bu mümkündür. Yunan kıyısına yakın adalar da alışılmış ki daha büyük ekonomik bölgeye sahip olurlar.”

Türmen, Doğu Akdeniz’deki duruma bakınca, iki tarafın da kabul görmeyecek çok talepleri olduğunu söyledi. Türmen, Yunanistan’ın çok talebinin Türkiye kıyısına 2 kilometre uzaklıktaki Meis adasına tam ekonomik kıta sahanlığı verilmesi olduğunu söz etti. Bu talebin karşılanması durumunda Türkiye’nin kıyısına hapsolacağını söz eden Türmen, “Ne Milletlerarası Adalet Divanı bu türlü bir talebi kabul eder, ne de Hakem Duruşmasına getirilirse bu türlü bir talep kabul edilir” değerlendirmesinde bulundu.

Eski AİHM yargıcı Türmen, Türkiye’nin çok talebinin ise Girit’e kıta sahanlığı ve ekonomik bölge verilmemesi olduğunu söyledi. Girit’in “neredeyse bir ülke olabilecek kadar büyük” olduğuna dikkat çeken Türmen, bu türlü bir talebin üçüncü tarafa götürülürse talep görmeyeceğini tabir etti.

Türmen, gerek Türkiye, gerekse de Yunanistan’ın bu çok taleplerden vazgeçmesi gerektiğini lisana getirirken, uyuşmazlığının Rodos ve Girit’le Türk kıyıları ortasında bir çizgi olacağını, Yunanistan’ın bunun dışında Akdeniz’e kıyısı olmadığını hatırlattı.

Türkiye’nin ilerleyen vakitlerde Doğu Akdeniz’e kıyısı olan Suriye ve Mısır ile mutabakat yapma muhtaçlığı duyacağını söz eden Türmen, sonlandırma uyuşmazlıklarının Doğu Akdeniz’e has olmadığına dikkat çekerek, “Dünyanın her tarafında pek çok sonlandırma mutabakatı yapılmıştır. Manş Denizi’nde İngiltere ile Fransa ortasında yapılan mutabakat vardır. Fransa kıyılarına çok yakın İngiliz adalarına hiçbir ekonomik bölge kıta sahanlığı tanınmamıştır. Buna rağmen Kanada kıyılarına yakın Saint Pierre ve Miquelon adalarının Kanada’ya bakan yüzlerine hiçbir kıta sahanlığı tanınmamıştır, okyanusa bakan yüzlerine tanınmıştır. Kerkenez adaları var Tunus’un Libya kıyısına yakın, bunlara yarım tesir tanınmıştır yani her duruma nazaran değişmektedir adalara tanınan haklar.” diye konuştu.

Türmen bir öteki değerli noktanın da BM Deniz Hukuku Sözleşmesi’nin “azami 12 mile kadar karasuyu hakkı” hususu olduğunu söz etti. Yunanistan’ın adalarına 12 mil karasuyu tanıdığı takdirde Ege’nin büsbütün bir Yunan gölü haline dönüşeceğine dikkat çeken Türmen, bu hususta bir tahkimname çıkartılmasının değerinin vurguladı.

6- Mavi Vatan nedir?

Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan’ın Ağustos 2020’de “Sevr’i nasıl yırtıp attıysak, Mavi Vatan’ı birebir kararlılıkla koruyacağız” sözleriyle bahsettiği ‘Mavi Vatan’ kavramı, birinci olarak Emekli Tümamiral Cem Gürdeniz tarafından 2006’da Deniz Kuvvetleri’nde bir brifing sırasında lisana getirildi. Daha sonra Balyoz davalarında sanık durumunda olan Gürdeniz’in 2006’da getirdiği ‘Mavi Vatan’ sözleri, vakit içinde bir doktrin olarak değerlendirilmeye başladı.

Türkiye’nin son yıllarda deniz yetki alanları konusunda attığı adımlarda ‘yol haritası’ olduğu söylenilen Mavi Vatan, Türkiye’nin muhakkak kıta sahanlığı dışında etrafındaki yaklaşık 462 bin kilometrelik bir alanı tanım ediyor. Mavi Vatan’ın bir isim olmaktan çıkıp doktrin olma yolunda ilerlemesi ve son haritanın belirlenmesi Emekli Tümamiral Cihat Yaycı tarafından gerçekleştirildi.

BBC Türkçe’yle yaptığı söyleşide haritasını çizdiği Mavi Vatan’ı anlatan Yaycı, “Mavi Vatan öncelikle Türkiye’nin deniz yetki alanları demek. Bu deniz yetki alanlarındaki hak ve menfaatlerin korunması demek. Ekonomik hakları, kaynakların çıkartılması, tespit edilmesi, korunması, araştırılması, rüzgâr gücü, balıkçılık bunların hepsi münhasır ekonomik bölge ve kıta sahanlığı hakları içerisinde” demişti.

Ulusal Savunma Bakanlığı, 2019 Mart ayında ‘Mavi Vatan Tatbikatı’ düzenledi.  Geniş çaplı tatbikat, Türkiye’deki ‘birinci Mavi Vatan Tatbikatı’ olarak, 2006’da Gürdeniz’in kullandığı tabirin doktrine dönüşme noktası olarak nitelendiriliyor.

Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan’ın Ekim 2019’da Ulusal Savunma Üniversitesi Harp Okulları ziyareti sırasında “Türkiye Mavi Vatan” yazılı haritanın önünde verdiği poz da, o periyot Yunanistan tarafından reaksiyon çekmişti. Yunanistan Dışişleri Bakanı Nikos Dendias, fotoğrafın akabinde “Bir ülkenin hudut haritası, bir siyasalın istekleri doğrultusunda çizilmez. Hudut haritaları memleketler arası hukuk temelinde şekillenir” açıklamasını yapmıştı.

7- Sevilla Haritası nedir?

Sevilla Haritası, 2003 yılında Sevilla Üniversitesi’nden Prof. Suarez de Vivero tarafından hazırlandı. Yunanistan ve Güney Kıbrıs’ın deniz yetki alanı tezlerinin desteklendiği harita, Türkiye’nin yansısını çekti.

Bahsi geçen haritada Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin duyuru ettiği ‘münhasır ekonomik bölge’ sonu Avrupa Birliği hududu olarak kabul edilirken Yunanistan’ın kıta sahanlığı da Türkiye’nin hak tez ettiği bölgeyle çakışıyor.

Türkiye, Sevilla Haritası nedeniyle Avrupa Birliği’ne reaksiyonunu lisana getirirken, 4 Eylül 2020 tarihli bir haberde Euronews’a konuşan bir AB yetkilisi, haritayı AB’nin hazırlatmadığını, kurumlar tarafından hazırlatılan dış raporların Avrupa Birliği için yasal ve siyasi bir paha taşımadığını söylemişti.

Doğu Akdeniz’de tansiyonun sürdüğü bu günlerde Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, Sevilla Haritası’nı, “Yunanistan, Sevilla Haritası’ndan vazgeçmediği, Türkiye’nin kıta sahanlığına hürmet duymadığı ve Adalar ile Meis için maksimalist yaklaşım içindeki taleplerinden vazgeçmediği sürece bu gerginlik bitmez” kelamlarıyla tekrar gündeme taşımıştı.

8- Doğu Akdeniz’deki kaynaklar piyasa için ne manaya geliyor?

Doğu Akdeniz’de bulunan güç kaynaklarının ehemmiyeti ve sürecin güç piyasasındaki yeri konusunda T24’ün sorularını yanıtlayan The London Energy Club Lideri, eski diplomat Mehmet Öğütçü, bölgedeki kaynaklar birinci keşfedildiğinde, ‘oyun değiştirici’ olacağı, ülkeler ortasındaki kronik uyuşmazlıkları gidermede ve yeni işbirlikleri geliştirmede rol oynayacağına dair görüşler oluştuğunu hatırlattı.

Öğütçü, güç kaynaklarının keşfiyle birlikte bölgede ilerleyen sürece dair şunları aktardı: 

“İsrail’in Tamar doğal gaz alanı iç tüketime yönlendirilirken, Leviathan’ın ihracata tahsis edilmesi, hem değerli bir doğal gaz tüketicisi hem de Avrupa’ya ihracat boru sınırı altyapısı olan Türkiye üzerinden sevk edilebileceği konuşuldu uzun müddet.

Daha sonra Mısır’da deniz açığında İtalyan ENİ şirketince keşfedilen Zohr alanı (ki buna sonradan süratli üretimi gerçekleştirmek için İngiliz BP, Rus Rosneft ve Katarlı QatarGas da katıldı) ve Noor alanı Mısır’ı Doğu Akdeniz’in ‘doğal gaz harika gücü’ hâline getirdi.”

Mısır’ın kendi artan iç tüketimi ve sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) ihracat tesisleri sayesinde kaynaklarını en süratli ve makul kullanan ülke olduğu görüşünde bulunan Öğütçü, “Güney Kıbrıs’taki alanlarda rezervlerin abartılı olduğu, iç tüketimden geri kalan kısmın sıfırdan LNG tesisleri kurularak ihracatının mümkün olamayacağı anlaşıldı. Lübnan’daki araştırmalardan da beklenilen sonuç çıkmadı.” dedi. 

 “Sonuçlar olumlu çıksaydı bile doğal gaz piyasası Doğu Akdeniz için iyi haberler sunmuyor” diyen Öğütçü, son yıllarda mevcut ve yeni üreticilerden boru sınırı ve LNG arzının yükseldiği fakat talep seviyesinin düştüğünü belirtti.

Covid-19 pandemisinin talebi daha da düşürdüğünü söyleyen Öğütçü, “Sadece LNG fiyatları son iki yıl yarı yarıya azaldı. Dahası, elektrik üretiminde hızla maliyetleri azalan rüzgâr ve güneş gücü, doğal gazın klâsik üstünlüğünü aşındırıyor. ABD’den gelen LNG ve Azerbaycan’ın ShahDeniz-2 gazı Türkiye dâhil birçok Avrupa ülkesinde Rus gazı aleyhine pazar hissesi kazandı” dedi. 

“Finansçıların, yatırımcıların ne üretim ne de boru çizgisi ve LNG kurum tesislerine para akıtması mümkün. İsrail, Güney Kıbrıs gazını Girit üzerinden Yunanistan’a, oradan da Adriyatik altından İtalya’ya taşıması öngörülen Doğu Akdeniz gaz boru sınırı için AB tarafından “ortak ilgi projeleri” kapsamında ön finansman sağlandı lakin temel yatırım için finansman bulunması imkansız görülüyor.”

Doğu Akdeniz tansiyonunun temel olarak güç kaynaklı olmadığını düşünen Öğütçü, temel sorunun bölgedeki jeopolitik nüfuz alanı paylaşımı, deniz egemenlik sonları, askeri ve ticari gemilerin seyrüsefer serbestisinde düğümlendiğini söyledi. Doğu Akdeniz tansiyonunun çözümlenmesi muhtemelliğine dair görüşlerini aktaran Öğütçü şöyle devam etti:

“Kısa vakitte çözümlenmesi mümkün değil. Kolay meselelerden başlayıp uzun vadeye yayılması, diyalog ve işbirliği kanallarının açık tutulması, milletlerarası hukukun üstünlüğüne riayet ederken birebir vakitte hakkaniyet, coğrafya ve siyasi gerçeklere de yer vermek elzem görünüyor.

Türkiye, Doğu Akdeniz’in ekonomik, askeri ve güç bakımlarından en büyük gücü, en uzun deniz sonuna sahip ülkesi olarak her türlü sorunun da tahlilin de baş oyuncusu. Yalnızlaştırılması yerine daha fazla angaje edilmesi gerek bir güç.”

9- Ankara-Paris sınırı nasıl bu kadar gerildi?

Fransa ve Türkiye ortasında Doğu Akdeniz gündemiyle birlikte sertleşen telaffuzlar öncesinde Suriye, Libya, NATO tartışmaları üzere farklı noktalarda gerilmeye başlamıştı. Son olarak Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un Türkçe attığı bir tweet’le Türkiye’ye yaptığı göndermeye varan noktaya kadar iki ülke ortasında çeşitli tansiyon sınırları oluştu. 

“Beyin ölümü” tartışması

Türkiye’nin Suriye’nin kuzeyinde gerçekleştirdiği operasyonlara karşı olan duruşunu sıkça lisana getiren Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron, Kasım 2019’da The Economist’e konuşurken NATO’nun Türkiye’nin Suriye’deki adımlarına karşı harekete geçmemesini eleştirmiş “NATO’nun beyin mevti gerçekleşti” tabirlerini kullanmıştı. Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan, Macron’un kelamlarına sert reaksiyon vermiş ve şunları söylemişti: “Fransa Cumhurbaşkanı Sayın Macron bak Türkiye’den sesleniyorum, NATO’da da söyleyeceğim, evvel sen kendi beyin mevtini bir denetim ettir. Türkiye’yi NATO’dan çıkarmak-çıkarmamak… Bu senin haddine mi? Bu türlü bir şeyin kararını senin verme ehil var mı?“

Libya konusunda tansiyon; iki ülke Akdeniz’de karşı karşıya geldi 

Libya’da Türkiye ve Fransa iki farklı tarafı destekliyor. Türkiye, Birleşmiş Milletler tarafından da desteklenen Libya Ulusal Mutabakat Hükûmeti’ne takviye verirken Fransa, General Halife Hafter’in liderliğindeki Libya Ulusal Ordusu’nun yanında duruyor.

Türkiye’nin Libya’da Ulusal Mutabakat Hükûmeti’ne dayanağını sık sık eleştiren Fransa ve Türkiye ortasında Haziran ayında deniz üstünde bir tansiyon çıktı. Fransa 10 Haziran’da Libya’ya silah taşıma kuşkusuyla bir gemiyi aramak isterken iki Türk fırkateyni tarafından taciz edildiği şikâyetiyle NATO’ya başvurdu. Türkiye’yi ‘agresif davranışlar’ nedeniyle NATO’ya bildiren Fransa’nın adımının akabinde inceleme yapıldı. 

NATO, hususa ait raporda Türk savaş gemilerinin Fransız gemisi üzerine radarını kilitleyerek tacizde bulunulduğuna dair Fransa’nın öne sürdüğü savları destekleyen bir söz yer almadı. NATO’dan karşılık alamayan Fransa, Akdeniz’de devam eden Sea Guardian misyonundan çekilme cevabı verdi. 

Ayasofya’nın ibadete açılmasına reaksiyon

Ayasofya’nın müzeden mescide dönüştürülmesinin akabinde Fransa Dışişleri Bakanı Jean Yves le Drian bir açıklama yaparak kararı eleştirdi. Le Drian, Ayasofya’nın müze olarak din özgürlüğünün, müsamahanın sembolü olduğunu söyledi ve karardan keder duyduklarını lisana getirdi. 

Doğu Akdeniz’de Türkiye’nin hidrokarbon arayışına Fransa’dan reaksiyon

Fransa, Türkiye’nin Doğu Akdeniz’deki doğal gaz arama çalışmalarına reaksiyon gösteriyor. Türkiye’nin bölgedeki sondaj çalışmalarına karşılığı askeri varlıklarını süreksiz olarak artırma kararıyla yanıtlayan Fransa, “Lafayette” isimli fırkateynini ve iki Rafael savaş uçağını Doğu Akdeniz’e gönderme kararı aldı. Fransa’nın Doğu Akdeniz’de durduğu yeri belirten adım Yunanistan tarafından olumlu karşılık aldı. 

Erdoğan-Macron ortasında sert kelamlar

Fransa Cumhurbaşkanı Macron, Doğu Akdeniz tansiyonunun başından bu yana Türkiye’ye karşı Avrupa’nın ortak bir tavır alması gerektiğini savunurken 10 Eylül’de “Türkiye provokasyonları artırıyor ve bu büyük ülkeye yakışmıyor. Türk halkı büyük bir halk ve diğer şeyler hak ediyor. Biz Avrupalılar Türk halkına değil Erdoğan hükûmetine karşı açık ve sert olmalıyız” tabirlerini kullanmıştı.

Erdoğan’ın Macron’a cevabı ise “İsim olarak anmak istemiyorum fakat mecburum anmaya, zira o şahsımla çok uğraşıyor. Nedir o? Diyor ki ‘Türk milletiyle değil fakat bizim Erdoğan’la sorunumuz var’. Sayın Macron, senin şahsımla daha çok badiren olacak” olmuştu. 

Macron’un Türkçe tweet’i

Fransa Cumhurbaşkanı Macron, 19 Eylül’de Twitter hesabından attığı Türkçe bir tweet’le diyalog davetinde bulundu. Med7 tepesine göndermede bulunan Macron, diyalogun “iyi niyetli” bir halde tekrar açılması gerektiğini ve Avrupa Parlamentosu’nun da bu istikamette davet yaptığını tabir etti.

Macron Türkçe olarak yaptığı paylaşımda, “Ajaccio’da, Türkiye’ye net bir ileti gönderdik: iyi niyetli, naiflik olmaksızın sorumlu bir diyaloğu yine açalım. Bu davet bundan bu türlü Avrupa Parlamentosu’nun da daveti. Görünüşe nazaran de işitilmiş. İlerleyelim” yazdı.

T24