“Einstein, oğlunun zihinsel hastalığı ile baş etmede sorun yaşıyordu” diye anlatıyor Einstein Papers Project’ten Ze’ev Rosenkranz.

“Tete” ismiyle da çağrılan Eduard, Einstein’ın en küçük çocuğuydu.

Ailenin onun bedensel sıhhatiyle ilgili korkuları vardı. Ruhsal problemleri ise lakin yetişkinlikte ortaya çıkacaktı.

Rosenkranz, Eduard’ın trajik bir ömür hikayesi olduğunu söylüyor.

Albert Einstein ve birinci eşi fizikçi Mileva Mariç’in üç çocuğu olmuştu. Kızları Lieserl’e dair çabucak hemen hiçbir şey bilinmiyor; ortanca oğlan Hans Albert ise babası kadar olmasa da ünlü bir bilim adamı olmuştu.

Hans Albert, babasının muvaffakiyetinin sırrını şöyle anlatıyor:

“Babamı harika kılan şey, yanlış tahlillere ulaştığında bile, kimi meselelere kendisini büyük bir azimle adamasıydı. Daima tekrar tekrar denerdi.”

“Belki de denemekten vazgeçtiği tek sorun bendim. Bana nasihat vermeye çalıştı, lakin sonra benim ne kadar inatçı olduğumu görünce boşa vakit harcadığını anladı.”

Lieserl, birinci çocuk…

Mileva Maric ile Albert Einstein’ın birinci çocuğu, 1902’de evlilik dışı dünyaya gelen kızları Lieserl’di.

Rosenkranz, “İki yaşından sonra ona ne olduğuna dair hiçbir bilgi yok” diyor.

Rosenkranz için Einstein Papers Project’in mimarı denebilir. Bu, Nobel ödüllü ünlü fizikçinin binlerce yazısının bir ortaya getirilmesi ve çeviri edilmesi maksadıyla California Teknoloji Üniversitesi tarafından başlatılan, ABD’deki Princeton Üniversitesi ve Kudüs İbrani Üniversitesi tarafından finanse edilen bir proje.

Einstein’ın mektupları ve başka evrakları, onu daha insani yanıyla, farklı bir açıdan görmede değerli oldu.

Lieserl’in varlığını da bu mektuplardan öğreniyoruz.

Albert Einstein, oğlu Hans Albert ve torunu Bernhard, 1936

Mileva doğum için memleketi Sırbistan’a gitmiş, Einstein da çiftin o sırada birlikte yaşadığı İsviçre’den ona mektup yazmıştı:

“Sağlıklı mı? Düzgün ağlıyor mu? Gözleri nasıl? Hangimize daha çok benziyor? Ona kim süt veriyor? Acıktı mı? Hiç saçı yoktur herhalde. Onu daha görmedim lakin şimdiden çok seviyorum…”

Pekala, Mileva neden doğum için Sırbistan’a gitmişti?

Einstein’ın kendi yazılarına dayanarak otobiyografik ve bilimsel bir anlatımla onu ele alan ”Einstein on Einstein’ kitabının muharriri Hanoch Gutfreund, “Einstein’ın annesi onun Mileva ile beraberliğine karşı çıkıyor, geleceğini mahvedeceğine inanıyordu” diyor.

“Hatta gebe kalırsa bunun felaket olacağı konusunda onu uyarmıştı. O vakitler, evlilik dışı hamilelik büyük bir skandaldı.”

Albert ve Mileva, ailenin itirazlarına karşın evlendi

Mileva’ya bağlılığı

Meğer Gutfreund’a nazaran, iki genç birbirini çok seviyordu. Alakaları başladığında Einstein 19, Mileva 23 yaşındaydı.

İkisi de Zürih Politeknik Enstitüsü’nde fizik eğitimi görüyordu. Mileva bu alandaki tek bayan öğrenciydi ve Matematik ve Fizik Departmanı’ndan mezun olan ikinci bayan olmuştu.

“Einstein: His Life and Universe” kitabının muharriri Walter Isaacson, mektupları sayesinde Einstein’ın hem Mileva’ya karşı hislerini hem de annesinin onunla beraberliğine itirazları hakkında bilgi sahibi olduğumuzu söylüyor.

Bu mektuplardan birinde Einstein şöyle yazmıştı:

“Ailem güya ölmüşüm üzere benim için ağlıyor. Sana bağlılığım yüzünden kendimi rezil ettiğimden şikayet ediyorlar daima. Senin sağlıklı olmadığına inanıyorlar.”

Fakat Einstein kalbinin peşinden gitti. Hamileliği sırasında Mileva’ya yazdığı mektupta, iyi bir koca olacağını söylüyordu:

“Çözülmeyi bekleyen tek sıkıntımız, Lieserl’imizin nasıl bizimle olacağı. Onu bırakmak istemiyorum.”

Einstein, içinde yaşadığı toplumda “gayrimeşru çocuk” sahibi olmanın zorluklarını, hele saygın bir kamu vazifelisi olmaya çabalayan biri için bunun ne kadar güç olduğunu biliyordu.

Einstein kızından hiç kelam etmedi

Uzun sessizlik

O denli anlaşılıyor ki Einstein kızı Lieserl’i hiç göremedi. Mileva İsviçre’ye geri döndüğünde onu Sırbistan’daki ailesiyle bırakmıştı.

Isaacson, Mileva’nın yakın arkadaşlarından birinin Lieserl’e baktığına dair kimi imalar olduğunu, lakin bunla ilgili kesin bilgi bulunmadığını söylüyor.

Gutfreund ise “Kızları hakkında tek bilgimiz aşk mektuplarında geçen bahse dayalı; fakat bir mühlet sonra ondan hiç bahsedilmiyor” diyor.

Rosenkranz da Sırbistan’a gidip Lieserl’in izini bulmaya çalışan gazeteciler olduğunu, lakin muvaffakiyet kaydedilmediğini belirtiyor.

“Onunla ilgili en son bahsi, iki yaş civarında kızıl hastalığına yakalandığında görüyoruz. Hastalığı atlatıp atlatmadığını bilmiyoruz. Evlatlık verilmiş ya da ölmüş olabilir. Bilgimiz yok” diyor.

1955’te hayatını yitiren Einstein, kızından kimseye kelam etmemiş.

Einstein Papers Project grubu ise bu çocuğun varlığından 1986’da, Einstein’ın Mileva’ya yazdığı mektup sayesinde haberdar olmuş.

Albert Einstein ve Mileva’nın Bern’deki meskeni artık müze

‘Saatlerce ilgilenen baba’

1903’te Einstein Bern’de sistemli bir işe girmiş, Mileva Sırbistan’dan dönmüş ve çift evlenmişti.

1904’te ikinci çocukları, Hans Albert doğdu. Üçüncü ve son çocukları Eduard ise 1910’da, aile yine Zürih’e taşındığında doğmuştu.

Isaacson’ın belirttiğine nazaran, Hans Albert şöyle anlatıyordu: “Annem meskende meşgulken babam işini bırakır saatlerce bizimle ilgilenir, dizlerine oturturdu. Bize masallar anlatır, gürültü yapmamamız için bize keman çalardı.”

Eduard’ın bedensel ve zihinsel meseleleri

Eduard’ın sıhhati bebeklikten itibaren iyi değildi, daima hastalanır ve haftalarca yatardı.

1917’de ciğerleri iltihaplanmış, Einstein bir arkadaşına yazdığı mektupta, “Küçük oğlumun durumu beni çok üzüyor” demişti.

Albert Einstein hala Mileva ile evliyken kendi kuzeni Elsa ile romantik bir münasebete girmişti

Buna karşın, ‘Einstein Ansiklopedisi’ (Calaprice, Kennefick ve Schulmann) isimli kitaba nazaran, “çok iyi bir öğrenci olmuş, fotoğraf, beste, şiir ve piyanoya özel ilgi göstermişti”.

Eduard babasıyla müzik ve ideoloji konusunda saatlerce konuşur, Einstein bunu oğlunun “hayatta kıymetli şeylerle ilgili beynini daima meşgul etmesi” biçiminde değerlendirirdi.

Aşkın sonu

Ünlü fizikçi bilimsel çalışmalarında ağırlaştıkça Mileva ile alakası bozulmuş, kuzeni Elsa ile aşk yaşamaya başlamıştı.

1914’te aile Berlin’de yaşıyordu, lakin çoğunlukla Einstein’ın küçümseyici tavrı nedeniyle evlilikteki problemler yüzünden Mileva çocuklarıyla yine İsviçre’ye taşınmıştı.

1919’da boşandılar; ancak Einstein iki oğlundan başka olmakta zorlanıyordu ve onlarla ilgisini sürdürmek için elinden geleni yapıyordu.

Rosenkranz, “Sevgi dolu bir babaydı” diyor Einstein için.

Einstein’ın çocuklarıyla ilgisine dair bildiklerimizin birçok onlara yazdığı mektuplara dayanıyor

Birinci Dünya Savaşı sırasında fırsat çıktıkça onları ziyaret etmiş, tatile götürmüş, “artık büyüdüklerinde ise birlikte vakit geçirmek için onları Berlin’e çağırmıştı”.

“Onlara daima mektup yazıyordu, bilhassa Eduard buluğ çağındayken.” Onunla entelektüel tartışmalar yürütüyor, birbirlerini eleştiriyor ve bundan memnuniyet duyuyordu.

1930’da yazdığı bir mektupta, “Yaşam bisiklete binmek üzeredir, dengeyi korumak için daima hareket halinde olmak gerekir” diyordu.

Büyük oğlu Hans Albert ile ilgisi ise o kadar ağır değildi. Rosenkranz, onun daha “ayakları yere basan” bir kişiliğe sahip olduğunu söylüyor.

Şizofreni teşhisi

Eduard Einstein psikiyatrist olmak istiyor, Sigmund Freud’un teorilerine ilgi duyuyordu.

1932’de İsviçre’de bir psikiyatri kliniğine kaldırıldığında tıp okuyordu. 1933’te 22 yaşındayken şizofreni teşhisi kondu.

Gutfreund, “Bu Einstein’ı yıktı” diyor. “İki oğlumdan daha incelikli olanı, kendime benzettiğim küçüğü, tedavisi olmayan bir ruhsal hastalığa yakalandı” diye yazıyordu bir mektubunda.

Einstein’ın yaşlılık fotoğrafı

1933’te yükselen Nazizm tehdidine karşı Einstein’ın Almanya’dan ayrılıp ABD’ye gitmesi gerekecekti.

“Ayrılmadan çabucak evvel Eduard’ı son defa ziyaret etmişti” diye anlatılıyor ‘Einstein Ansiklopedisi’nde. “Baba ve oğul birbirlerini bir daha hiç göremeyecekti.”

Dokunaklı son

Eduard’a annesi Mileva bakıyordu. Lakin hastalığı ağırlaştığında ya da Mileva’nın sıhhati bozulduğu devirlerde kliniğe yatırılıyordu.

Mileva 1948’de öldükten sonra, Einstein Eduard için bir bakıcı tutmuştu. O yıllarda ortalarında rastgele bir mektuplaşma olmadığı sanılıyor.

Isaacson’a nazaran, ruh sıhhati meseleleri nedeniyle Eduard’ın ABD’ye göç etmesine müsaade verilmiyordu.

1965’te 55 yaşında felç olup ölünceye kadar son yıllarını klinikte geçirmişti.

Einstein çocuklarına keman çalardı

İnşaat mühendisi Hans Albert

Einstein’ın büyük oğlu Hans Albert ise Zürih’teki Teknoloji Enstitüsü’nde inşaat mühendisliği okumuştu.

Einstein 1924’te gururlu bir baba olarak “Albert’im yetenekli ve dengeli bir erkek oldu” diye yazıyordu.

1926’da mezun olan Hans Albert 1936’da Teknik Bilimler Hekimi oldu.

1938’de babasının tavsiyesi üzerine ABD’ye göç etti ve eğitimine tortu nakliyeciliği alanında devam etti.

Hakkında yazılan bir kitapta, “Nehirlerin karmaşıklığını çözmeye ve anlamaya çalışıyordu” deniyor.

Araştırmaları, tortuların akan suyla nasıl taşındığına dair bilgilerimize temel teşkil etmiş, 1988’de Amerikan İnşaat Mühendisleri Derneği, onun bu alandaki katkılarına istinaden Hans Albert Einstein Mükafatı vermeye başlamıştı.

Bu çalışmaların Mississipi ırmağını denetim altında tutmada kıymetli hissesi olduğu belirtiliyor.

Albert Einstein ve büyük oğlu Hans Albert, 1927

Hayranlık uyandıran profesör

Çalışmaları ABD Tarım Bakanlığı tarafından da yakından takip edilen Hans Albert, California Üniversitesi’nde hidrolik mühendislik kolunda öğretim vazifelisi olmuştu.

Üniversite etrafı onu “muhteşem bir öğretmen” olarak anlatıyordu.

1954’teki bir mektubunda Einstein oğlunun, kendisinin temel bir özelliğini aldığından bahsediyordu: “Bireysel olmayan bir amaca ulaşmak için elinden gelenin en iyisini yapmaya kendini adama yoluyla kolay var oluşun ötesine geçme mahareti.”

Uyuşmazlıklar

Einstein’ın çocuklarıyla alakası inişli çıkışlı olmuştu. Kimi mektuplarında sevecen iken kimilerinde da soğuk ve peşin hükümlü biri olarak ortaya çıkabiliyordu.

Rosenkranz bu durum için “Her ailede olduğu üzere, sıkıntı vakitlerin yanı sıra hoş vakitleri da oldu. Hans Albert ile birtakım uyuşmazlıkları olmuştu” diyor.

Albert Einstein ve oğlu Hans Albert, New York, 1937 – ikisi de mesleğine ABD’de devam etti

Hans Albert mühendislik okumak istediğini söylediğinde babası pek mutlu olmamıştı.

Akabinde ileri yaşlarında evlenmek istediği bayanı Einstein onaylamamıştı.

Annesi Mileva da tıpkı biçimde düşünüyordu. Lakin Hans Albert onları dinlemedi ve 1927’de filoloji uzmanı Frieda Knecht ile evlendi.

Einstein bir mühlet sonra oğluyla barıştı ve Frieda’yı kabullendi. Çiftin üç çocuğu oldu.

Birbirlerini ziyaret etseler de baba-oğul hayatlar sürüyordu, Einstein ABD’nin doğu kıyısında Princeton’da, Hans Albert ise batı kıyısında yaşıyordu.

Ayrıyeten Einstein, kuzeni Elsa ve onun eski evliliğinden olan iki kızı ile yeni bir aile kurmuştu.

Frieda 1958’de öldükten sonra Hans Abert biyokemist Elizabeth Roboz ile evlenmiş, 1973’te 69 yaşında geçirdiği kalp krizi nedeniyle ölünceye dek onunla yaşamıştı.

Elsa ve Albert Einstein

Einstein’ın oğlu olmanın yükü

Isaacson, Einstein bir kezinde Mileva’ya “iki çocuğunun iç yaşantısının en iyi istikametleri olduğunu, vücudu yorgun düşüp pes ettiğinde onların bu mirası sürdüreceğini” söylediğini anlatıyor.

Fakat ünlü bir dâhinin evladı olmak da kolay olmasa gerek.

Eduard “Bu kadar değerli bir babaya sahip olmak bazen güç geliyor, zira sizi çok değersiz hissettiriyor” diye yazmıştı.

Einstein, ‘Özel Görelilik Kuramı’nı yazmadan bir yıl evvel doğan Hans Albert ise bu türlü ünlü bir bilim beşerinin oğlu olmanın nasıl bir his yarattığı sorulduğunda, “Çocukluktan itibaren can sıkıcılığa gülmeyi öğrenmemiş olsam durum umutsuz olurdu” diye yanıt vermiş ve babasını “olağanüstü” yapan şeyleri anlatmıştı.

Einstein’ın mektuplarını derleyen Gutfreund, “Sevecen bir baba ile çocukları ortasında hoş ve çok değişik bir yazışmaya rastlıyorsunuz” diyor.

Yıllar sonra Einstein, Mileva’nın çocuklarına kendisini nasıl adadığını ve onları ne kadar iyi yetiştirdiğinden kelam etmişti.

Profesör Gutfreund (solda) Kudüs İbrani Üniversitesi’nde Albert Einstein’ın mektupları ile

Rosenkranz, Einstein’ı şöyle tanım ediyor:

“Kendisini çok iyi bir koca olarak gördüğünü sanmıyorum. Koca olarak değil lakin baba olarak iyi bir iş çıkardığını hissediyordu diye düşünüyorum.”

T24