T24 Kültür Sanat

Tarihçi ve kaygı edebiyatı muharriri Mehmet Berk Yaltırık, kültürümüzde kıymetli bir yeri olan cinlere dair memoratların (doğaüstü varlık ve olay anlatıları) yayılmasıyla ‘cin’in neredeyse tüm harika varlıkların ismi haline dönüştüğünü ve İstanbul folklorunda da cinlerin hatırı sayılır bir yere olduğunu söyledi.

Yaltırık, İBB’nin üç ayda bir çıkan İST mecmuası için kaleme aldığı yazıda Topkapı Sarayı’nda geçen bir anlatıya ve İstanbul’un kuruluşunda cinlerin hissesinin olduğu bir efsaneye yer verdi;

“Topkapı Sarayı’nın Harem kısmındaki Altın Yol’un sonunda, ‘Baş Bayan, Baş Haseki’ dairesiyle ‘Kadınlar, Haseki’ dairesini geçtikten sonra sola doğru kıvrılan koridorun ismi ‘Cinlerin Meşveret Yeri’dir. ‘Kafes’ denilen ve bir periyot veliaht şehzade ile diğer şehzadelerin ‘kafes hayatı’ sürdükleri ‘Şehzadeler Dairesi’ denilen yere çıkar.

Reşad Ekrem Koçu’nun aktardığına nazaran burası, Saray ve Harem-i Hümayun halkının ortasındaki inanışlarda, her gece cinlerin toplanıp sohbet ettikleri, yapacakları işleri kararlaştırdıkları bir yermiş. Bu nedenle gece buradan geçenin çarpılacağı söylenirmiş. Harem kısmına veya Şehzadeler Dairesi’ne fazla yaklaşılmaması için alınan önlemlerin vakitle bu türlü bir inanışa mı dönüştüğünü veyahut başka bir sebebi olup olmadığını Koçu yazmıyor.

Fatih’teki Molla Zeyrek Camii’nin park haline getirilmiş toprağı de ‘cinlerle’ ilişkili çağdaş söylencelere mevzu olmuş. Bu parka bakan sokakta evvelce bir ahır, ahırın içinde de ahalinin korktuğu bir kuyu ve mahzen bulunduğu rivayet ediliyor. Hayvanını bağlayanların akşamları buraya sokulamadığı, hala geceleri (ahır yıkıldığı halde) çığlık seslerinin geldiği anlatılıyor. Kuyuya düşen olmasın diye yapılan bir ikaz vakitle folklor mahiyeti mi kazandı, meçhul.”

Saim Sakaoğlu’nun ‘101 Anadolu Efsanesi’ isimli derlemesinde İstanbul’un kuruluşuyla ilgili bir efsane

“Buna nazaran; insanlardan evvel yeryüzünde cinler yaşarken, cinlerden birinin oğlu başka bir cinin kızına âşık olarak talip olmuş. Kızın babası oğlana dünyanın en hoş yerinde bir saray yaptırabilirse kızıyla evlenebileceğini söyleyince, oğlanın babası dünyayı dolaşmaya başlamış. Birçok yeri gördükten sonra bugünkü İstanbul’un bulunduğu bölgenin dünyadaki en hoş yer olduğunu anlayınca sarayı buraya yaptırmış. Kızın babası hem sarayı hem de sarayın yerini beğenmiş ve kızının evlenmesine müsaade etmiş. İstanbul’un kuruluşu böylelikle ta cinlerin karar sürdüğü periyoda dayanıyormuş.

İnsanlardan evvel dünyada karar süren cinlere dair bir diğer efsaneye de, 15. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış Firdevsî-i Rûmî yahut Firdevsî-i Tavîl isimleriyle da tanınan Uzun Firdevsi isimli Osmanlı müellifinin kaleme aldığı Davetname adındaki meşhur yapıtta rastlarız. Temel olarak ‘ilm-i nücûm’ yani yıldız ilmini (bir nevi astroloji) ve cinleri çağırma yani ‘davet etme’yi mevzu alan eser, Hicri 893 (1488) yılında Balıkesir’de ‘Şemsü’l-ma’arif’s-sağir’, ‘Mushafü’l-kevâkib’, ‘Dakâyıku’l hakâyık’ üzere Arapça, Farsça çeşitli davetname ve ilm-i havvas yapıtlarından faydalanılarak devranın Osmanlı Sultanı II. Bayezid’e takdim edilmek üzere kaleme alınmıştır.

Davetname’de, insan yaratılmadan evvel beşere benzeyen ancak başından ayağına kadar dört bin adet insan yüzü bulunan Şahratü’n-nâr’ın ateş ve havadan yaratıldığı, kendisine 900 bin yıl ömür verildiği yazmaktadır. Bu rivayete nazaran Şahratü’n- nâr yalnızlıktan sıkıldığını söyleyip Allah’a dua edince bir de dişi Şahratü’n-nâr yaratılır, cinler bu ikisinden doğar. Vakit geçtikçe çoğalıp dünyaya yayılan cinler anne ve babalarının ölümlerinin akabinde dünyayı fesada boğmaya başlayınca, Allah, melekler göndererek ‘sahra kavmi’ (çöl kavmi) denilen cinleri helak eder. Geriye tekrar biri erkek biri bayan iki cin kalır ama sayıları tekrar artmaya başlayınca, hükmedebilmek için başlarına birer melek tayin eder. Yeniden bu yapıtta insanların Şahratü’n-nâr’ın suretini tılsım olarak üzerlerinde taşıdığı yazılmaktadır.

Kitab El-buhrandan cin tasviri

Salt tarihi değil, yaşadığı devrin ve gezdiği yerlerin folklorunu, kültürünü, efsanelerini de o eşsiz kalemiyle aktaran Evliya Çelebi, meşhur Seyahatname’sinde 1600’lerin İstanbul’undan cin anlatılarına da yer verir. Hasköy’den bahsederken değindiği şu macerasında olduğu üzere (sadeleştirilmiş Türkçesiyle):

“Hakirin aşk âleminde olduğum bir cumaertesi gecesi buradaki (Hasköy) Yahudi Mezarlığı içinde ‘Gel taliim gel’ diye seslendim. Gulyabani bir dev belirdi. Kaygımdan ‘Ya Hafîz’ ismiyle kaçıp bu İne Ayazma içinde o gece gizlenip bî-hûş olduğum maceram, inşaallah yerinde yazılır ki, yaratılmış bir kimsenin başına gelmemiştir.”2

Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın 1911’de yazdığı, 1914’te yayımlanan Gulyabani romanındaki gulyabani tasviri de dev yapılıdır. Evliya Çelebi, bunun dışında Tophane semtini anlatırken de bir manastırın mahzenine kapatılan cinler, cadılar, gulyabanilerle ilgili kadim bir tılsımın rivayetini şu sözlerle aktarır (sadeleştirilmiş Türkçesiyle):

“Tophane şehri: Hıristiyanlar vaktinde bir ormanlık içinde İskender-i Rumi’nin bir manastırı var idi. Bugün Cihangir Camii, o kilisenin yerine yapılmıştır. Kefereler onu yılda bir kez, ‘Aya Aleksandıra’ diye ziyaret ederlerdi. İskender-i Zülkarneyn ne vakit Yecüc seddini yapıp birkaç gulyabani, birkaç adet iri beyaz devleri, Çerkez vilayetinde olan Elburz Dağı’ndaki sihirbaz oburları, Abaza diyarında olan Sadşe dağlarındaki sihirbaz avratları, bu anılan ülkelerden Kostantiniyye şehrine getirerek bu Tophane’de büyük bir çukur içinde el ve ayaklarını sağlam hurma lifi ile bağlayıp hapsetmişti. Allah’ın müsaadesiyle tılsım ipler kuvvetiyle hareket edemezlerdi. 

Yılda bir sefer Cihangir’de olan Aleksandıra Kilisesi’nin ziyaretine gelenler bu Tophane’deki gulyabanileri, devleri, sihirbazları ve sihirci bayanları seyrederlerdi. Kış günlerinden erbain ve zemheri olunca İskender’in müsaadesiyle bu sihirbazlar tılsımla yapılmış bakır gemilere binip yelkensiz deniz üzerinde şimşek üzere hareket ederek Akdeniz’de ve Karadeniz’de gezip Makedona yani Kostantin kentini korurlar ve kırk günden sonra yeniden Tophane’ye gelip gemilerini limanda bağlayarak sihirbazlar hapsolurdu.

İskender dağları deldirip Karadeniz Boğazı’nı açtırırdı. Devler ve gulyabaniler orada suya batıp sihirbazların hepsi öldü ve bakır gemileri Tophane Limanı’nda kaldı. Ta Muaviye oğlu Yezid, İstanbul’u fethettiğinde [kuşattığında] bakır gemilerin modüllerinden Müslüman gaziler bulup yağma etmişlerdi, söylentiyle sabittir.”3

Yazının tamamını okumak için

T24