Güliz Vural
Fotoğraf, unutmanın, hafıza kaybının önündeki en büyük mahzur. İnsanın, toplumların geçmişle bağını kuran fotoğraf sanatkarları, arşivleriyle görsel tarih yazıyorlar ama gölgede kalan kıymetli bir kaynak da Cumhuriyet’in ilanından sonra Türkiye’nin birçok yerinde kurulan fotoğraf stüdyoları. Beşerler kendilerince benimsedikleri fotoğraf adabıyla en hoş kıyafetlerini giyip bu stüdyolarda pozlar verdiler. Doğumlarda, sünnetlerde, okula adım atılan vakitlerde, nişanlarda, düğünlerde ve özel günlerde bu stüdyolara koşup, kendi tarihlerini “en güzel” halleriyle taçlandırmak istediler. Bu sayede Türkiye’nin pek çok köşesinde, kentinde, sokağında, mahallesinde ve meskeninde önemli bir arşiv oluştu. Bunların hepsi tek tek okunabilecek, keşfedilmeyi bekleyen birer hazine aslında! Bu arşivler bu coğrafyanın bellekleri!
Bilhassa Anadolu’nun pek çok yerinde kurulmuş fotoğraf stüdyosu arşivlerine ne olduğunu, Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi’nde akademisyen olan, birebir vakitte fotoğraf sanatkarı Kamil Fırat’a sorduk:
“Dijitalle birlikte arşiv yüke dönüştü!”
“Fotoğraf bulunduktan çok kısa müddet sonra Osmanlı coğrafyasında da karşılık buluyor. Evvel sarayın himayesinde gelişen fotoğraf, daha sonra sarayın hudutlarını aşan bir özellik kazanıyor. Bilhassa İstanbul’da yüzlerce stüdyo açıldığını biliyoruz. Osmanlı’da yüklü olarak İstanbul merkezli fotoğraf stüdyolarının varlığına rağmen, Cumhuriyetin kurulması ile birlikte evvel büyük kentlerde daha sonra ise neredeyse her kasabada fotoğraf stüdyoları açılmıştı. Bu stüdyolar yüklü olarak vesikalık ve aile fotoğrafları çekiyorlardı. Fakat şu bir gerçekti ki fotoğraf sanayisi olmayan Türkiye, fotoğrafa dair her şeyi yurtdışından ithal ediyordu. Bu, fotoğrafın yaygınlaşma suratını azaltan en büyük etkenlerden biri idi. Bir oburu ise insan suretine karşı olan inanışlardı.
Tüm bunlara rağmen bugün farklı bölgelerdeki aile albümlerinden fotoğraflara baktığımızda fotoğrafın hayatın kıymetli bir kesimi olduğunu görmekteyiz. İnsanların birbirlerine fotoğraflarını imzalayarak göndermesi bunun iyi göstergelerinden biridir. Bu fotoğrafların çekildiği stüdyolar, özel kişilerindi. Ve birden fazla da babadan oğula geçen küçük işletmelerdi. Bu stüdyoların arşivleri hakikaten çok pahalı bilgi olma özelliğini taşımaktadır. O fotoğraflar devrin sosyolojisini, davranış özelliklerini ve vaktin ruhunu çok iyi yansıtan evraklardır. Bu arşivlerin akıbeti konusunda çok fazla bilgiye sahip değiliz. Bilhassa dijital teknolojinin klâsik fotoğrafın yerini alması ile birlikte eski stüdyoların bir manada tasfiye sürecine girdiğini görmekteyiz. Dijital ile birlikte eski sinemalar, arşivler birçok işletme için yük oldu. Hele bu stüdyoların yerini herkesin fotoğrafçı olduğu bir süreç takip edince birden fazla kapandı ya da yalnızca biometrik fotoğraf çeken yerlere dönüştüler. Aile fotoğrafları çektirmek için artık kimse en hoş elbiselerini giyerek stüdyolara gitmiyor! Bu stüdyoların ticari bedelini yitirmesi, kaçınılmaz olarak uzun vakit biriktirdikleri negatiflerin akıbetini de flulaştırmış durumda… Lakin şu bir gerçek ki müellifler bir nesil saklasa da ikinci nesilden itibaren bunlar birer yük. Saklanacak yer, müdafaa şartları vs.”
“Yerel idarelere iş düşüyor”
Kamil Fırat, arşivlerin kaybolup gitmesinin önüne geçmek için lokal idarelerin kıymetli rol oynayabileceğine inanıyor:
“Lokal idareler bu arşivlerin bölgelerinin görsel belleği şuuru ile bakarak o beşerlerle, aileleriyle işbirliği içine girmeli ve arşivleri muhafaza altına almalı. Bölgelerin tarihi bu arşiv imgeleri üzerinden yazılabildiği oranda, bölgesel sahip çıkmalar, aidiyet hissinin artması üzere sonuçlar da doğacaktır. Mahallî idareler evet, yol, su getirmek, çöp toplamak zorundadır. Lakin bunlardan daha kıymetlisi bu cins çalışmalar yapmalarıdır.
İsmi fotoğraf tarihine yazılan birçok fotoğrafçının arşivinin ailelerinde olduğunu duyuyoruz. Bir kısmı ise dağıldı. Halbuki şu bir gerçek ki bir ülke de fotoğrafın gelişebilmesi için yalnızca fotoğrafçıların olması yetmez. Fotoğrafçıların yanı sıra galeriler ve en kıymetlisi bellek yerleri olması gerekiyor. O vakit gerçek manada bir arşiv ve doğal ki tarihten kelam edebiliriz. Bugün Türkiye’de birçok fotoğraf heykel müzesi var. Güzel ki de var. Lakin, ülkenin tarihi içinde çok kıymetli yeri olan fotoğraf için bir tek benzeri kurum yok. Bu manada bilhassa Kültür Bakanlığı ve natürel ki üniversitelerin bu tıp kurumların kurulması için öncülük etmesi gerekiyor. Ülke tarihi ile ilgili hamaset kolay! Lakin yarına dünü ve bugünü bırakabilmek için fotoğrafçıların arşivlerinin ya bağış ya da satın alma yoluyla müdafaa altına alınması gerekiyor. Şahsî uğraşlarla kurulan müze gibisi yerlerin akıbetlerine bakıldığında, bunun mahallî idareler, Kültür Bakanlığı yahut üniversiteler dışında yapılabilme bahtı yok. Sahip çıkılabildi mi? Doğal ki hayır!”
“Bellek odaları oluşturulmalı”
Türkiye’nin önde gelen fotoğraf koleksiyonerleri ortasında yer alan, tıpkı vakitte fotoğraf tarihçisi olan ve Açık Radyo’da Foto Müze isimli programı hazırlayan Gülderen Bölük, yalnızca fotoğrafçıların değil, koleksiyonerlerin arşivlerinin de akıbetine dair muammaya dikkat çekiyor ve ekliyor:
“İşte bu ortak telaşlar hasebiyle radyoda bunun üzerine bir dizi program yaptık. Beş programlık uzun konuşmaların sonucunda birtakım sentezler ortaya koyabildik. Bunlardan birincisi, belediyeler bünyesinde oluşturulacak ‘bellek odaları’. Nedir bu bellek odaları diye sorarsanız, ileride müzeye evrilebilecek saklama odaları da diyebiliriz. Müzeye evrilmesi de kural değil, bu haliyle kalması bile çok pahalı. Bellek odaları için çalışacak beşerler, o bölgede yaşayan şahıslarla bağlantıya geçerek onların aile albümlerine ulaşabilir. Bu aileler aslında oranın belleği. Aile albümleriyle oranın gelenekleri, kültürel ömrü, ekonomik gelişmeleri ve daha birçok mevzuda çıkarımda bulunulabilir. İleride araştırmacılara açılacak bir bilgi bankası demektir bu. Ayrıyeten oradaki beşerlerle organik bir bağ kurmak belediye için de çok tercih edilecek bir durum olsa gerek.
İkinci sorun de bu bellek odalarının, değişen belediye liderlerinden etkilenmeyeceği hukukî bir tabana oturtulması gerekiyor. Bu türlü olursa beşerler da seve seve bağış yapar. Yoksa güvenmediğimiz bir yere niçin verelim arşivimizi?”
Kuşadası Kent Belleği Müzesi geliyor
Gülderen Bölük’ün de işaret ettiği üzere mahallî idarelerin kendi tarihini ve belleğini ortaya çıkarma noktasında eforları da yok değil. Kuşadası Belediyesi bu alanda yeni bir projeye imza atmaya hazırlanıyor. Kuşadası Kent Kurulu İdare Heyeti Üyesi ve iç mimar Levent Köylü tam da bu noktada ilçenin belleğini gün yüzüne çıkarmak için kolları sıvadıklarını anlatıyor:
“Uzun müddettir kentsel kültür varlıklarımızın büyük bir süratle gözlerimizin önünde yok olduğunu görmekteyiz. Kültür varlıklarımızın birer birer kaybolmaya başlaması bizleri bu türlü bir proje yapmaya itti. Kentlileşme, vatandaşlar ortasında ortak bir belleğin sağlanmasıyla gerçekleşebilir. Anılar, insanları hem toprağına, yani kentine hem de birbirlerine bağlar; kentliler ortasındaki ortak bedeller tekrar insanların birbirlerine daha saygılı, daha hoşgörülü olmasını sağlamaktadır. Kuşkusuz, kültürel süreklilik gayretiyle elde edilen müsamaha ve hürmet, en kalıcı ve sağlıklı olanıdır… Bu bağlamda yerleri korumak dışında rölyefler, fotoğraflar, fotoğraflar, tapu kayıtları, doğum-evlilik kayıtları, anılar, anekdotlar, kente ilişkin folklorik yapı, müzik besteleri, müzikler, konutlarımızdaki albümler ve geçmiş periyottan bugüne uzana fotoğraf stüdyolarının arşivlerinde gizli kalan ne varsa Kuşadası halkından bu birikimlerini bağışlamalarını istiyoruz.
Bu çalışmalar, KUSAV (Kuşadası Altın Güvercin Kültür Sanat ve Tanıtım Vakfı) ve KUFSAD’ın (Kuşadası Fotoğraf ve Sinema Sanatı Derneği) bir projesi olarak Kuşadası Belediyesi’ne sunulmuş Belediye Lideri Sayın Ömer Günel’in büyük ilgi ve dayanağı ile üçlü protokol ile hayata geçirilmiştir. Süreç, Kent Belleği Müzesi olarak belirlenecek yerin tahsisi ile devam edecek ve kentimiz geçmişi ile buluşarak geleceğe not düşecektir.”
“Hukuki teminat şart!”
Arşiv üzerine titrenmesi gereken pahalı bir miras. Bu mirasa sahip çıkılmaması demek, geçmişle gelecek ortasındaki köprünün yıkılması ve o bağın kopması demek. Pekala o itimat nasıl tesis edilecek?
Örneğin, arşivinizi emanet edeceğiniz mahallî idarelerin beş yılda bir değiştiği göz önüne alınırsa bellek odalarının üzerine siyasi ve ideolojik ayrışmaların gölgesi düşer mi? Ya da bu odalar, yeni idareler tarafından görmezden gelinir ve ilgisizliğe kurban giderse ne olacak? Bilerek ya da bilmeyerek…
Mimar Sinan Üniversitesi’nde “Fotoğraf ve Hukuk” dersleri veren hukukçu Engin Erdil, arşivin tesliminde yaşanacak güvensizliği ortadan kaldırmak için belediye ile arşiv sahipleri ortasında bir protokol imzalanması gerektiğini söylüyor:
“Bu protokolde fotoğrafların telif bedeli karşılığında mı yoksa bağış halinde mi verildiğinin belirtilmesi uygun olacaktır. Şayet arşiv sahipleri satış veya bağış olarak değil yalnızca belli bir müddet ile sergilenme gayesiyle fotoğrafları vereceklerse bu halde de protokolde kullanımın hangi mühlet ile olacağının belirtilmesi yararlı olacaktır. Böylelikle belirsizlik de ortadan kalkacaktır.”
Çabuk unutmaya teşne bir toplumuz. Lakin bu, tarihi sevdiğimiz gerçeğini değiştirmiyor. Bilhassa de kendi tarihimizi… Yaptığımız aile, akraba, dost ziyaretlerinde, bir çay ya da kahve eşliğinde dolaplardan, çekmecelerden çıkarılan fotoğraflarla geçmişi yad edip, kah hüzünlenip kah o an üzerine kahkaha ve coşkuyla dakikalarca sohbet etmek en büyük tutkularımızdan biri değil mi? Ya da hangimizin değil? Geçmişe dair bilgimiz arttıkça toplumsal belleğimiz güçlenecek. Bizlerden sonraya kalacak fotoğraflarla ölümsüzleşen belleğin kaybolmaması için harekete geçme vakti. Yoksa yarın hepimiz için çok geç olacak!
- TIKLAYIN: Türkiye hafızasını kaybediyor
T24
