Elif Akgül*

Koronavirüs salgınının dünyayı tesiri altına aldığı bugünlerde internet üzerinden yapılan çevrimiçi dersler ve imtihanların ne kadar “erişilebilir” olduğu tartışılırken unutulan bir kesim var: Mahpus öğrenciler.

Cezaevlerindeki öğrenciler, en çok Galatasaray Üniversitesi öğrencisi Cihan Kırmızıgül 2010’da poşu taktığı için 25 ay boyunca tutuklu kaldığı devirde kamuoyunun problemi oldu.

Eğitim gereçlerine ulaşmada zorluk, imtihanlara gitmenin maddi yükü, internet üzere eğitimlerini destekleyecek teknolojilere erişimlerinin olmaması mahpus öğrencilerin sıkıntılarının başında geliyor. Cezaevindeki bir öğrencinin bürokrasiyi aşıp imtihana gidebilmesinin bedeli 600-700 liraya kadar çıkabiliyor. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin “öğrencilerin eğitime erişim hakkının ihlal edildiğine” dair Türkiye’yi mahkûm ettiği bir karar da mevcut.

Bakanlık cezaevlerinde kaç öğrenci olduğunu açıklamıyor

“Binler” ile söz edilen cezaevlerindeki öğrencilere ait yeni bir data yok ya da açıklanmıyor. Çünkü bilgi edinme hakkı çerçevesinde Türkiye cezaevlerindeki mahpus öğrenci sayısını sorduğumuz Adalet Bakanlığı’ndan bir karşılık alamadık. CİMER üzerinden, Türkiye cezaevlerindeki öğrenci sayısını sorduğumuz YÖK’e yaptığımız müracaata ise “Ayrıyeten cezaevleri için bir bilgi tutulmamaktadır” formunda bir karşılık aldık.

Öte yandan, Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdür Yardımcısı Namık Kemal Varol‘un Kasım 2019’da TBMM İnsan Haklarını İnceleme Kurulu Hükümlü ve Tutuklu Hakları İnceleme Alt Kurulu’na aktardıklarına nazaran; toplam 2 bin 792 hükümlü ve tutuklu örgün eğitime, 51 bin 458 tutuklu ve hükümlü yaygın eğitime ve 329 mahpus da uzaktan eğitime devam ediyor.

Adalet Bakanlığı’nın mahpus öğrencilerin sayısına ait yaptığı “en güncel” açıklama ise 2016’ya dayanıyor. CHP’li Gamze İlgezdi‘nin 2017’deki önergesine karşılık veren Adalet Bakanı Abdülhamit Gül, cezaevlerindeki öğrenci sayısının 2016 prestijiyle 69 bin 301 olduğunu açıklamıştı.

Cezaevlerindeki öğrencilerin durumunu öğrenmek isteyenlerden biri de Halkların Demokratik Partisi İzmir Milletvekili Filiz Kerestecioğlu. Kerestecioğlu 21 Eylül 2020’de verdiği soru önergesinde 2019-2020 bahar devrinde eğitim öğretim kurumuna kayıt olmuş öğrenci mahpusların sayısını, cezaevlerindeki öğrencilerin çevrimiçi imtihanlara erişim imkânını, tutuklu ebeveynleri ile birlikte cezaevinde kalan 0-6 yaş çocukların okul öncesi eğitimine erişim şartlarını sordu. Adalet Bakanlığı, Kerestecioğlu’nun sorularını şimdi yanıtlamadı.

 “Bu istatistik devletin elinde nasıl olmaz?”

Yerleşkede tabir özgürlüğü üzerine çalışma yürüten Sivil Alan Çalışmaları Derneği’nden Berna Akkızal, cezaevindeki öğrenci sayısını Adalet Bakanlığı’na defaatle sorduklarını, fakat yanıt alamadıklarını söylüyor: “Bakanlık sorulmasına karşın bunu açıklamıyor. Bu da bizi korkutuyor. Bu sayı çok mu yüksek? Nasıl olur da bu istatistik devletin elinde olmaz? Hapishanede kaç öğrencinin olduğu, özel bir çalışma yapmayı gerektirmeden bilinmesi gereken bir sayı.“

Özellikle “2015’te tahlil sürecinin sona ermesinin ardından” yerleşkede öğrencilere yönelik artan bir baskı olduğunu söyleyen Akkızal, “Öğrenciler birçok şeye ses çıkarmaya çalışıyorlar. Bu illaki siyasi bir husus olmak zorunda değil. Üniversitedeki yemekhane artırımlarını protesto ettikleri için de gözaltına alınıp tutuklanabiliyorlar. Bu tutuklamalar da terör propagandası kılıfına sokuluyor” diyor.

Akkızal ayrıyeten soruşturma, kovuşturma ve tutuklama süreçlerinin öğrencilere burs, yurt üzere haklarını da kaybettirdiğini, birçok üniversitenin disiplin uygulamalarıyla hakkında soruşturma yürütülen öğrencinin öğrencilik haklarını ellerinden aldıklarını belirtiyor.

Berna Akkızal

“Gerçekten eğitim aldığımı hissetmiyordum”

2012’de yüksek lisans öğrencisiyken tutuklanan İdil Aydınoğlu tutukluyken geçen öğrencilik tecrübesini “Nitekim eğitim aldığını hissetmiyorsun” diye tanımlıyor. Aydınoğlu “Eğitim demek derslere katılmak, bir eğitimciyle direkt irtibat bahtına sahip olmaktır” diyerek anlatıyor:

“İmtihana girmek, birtakım şeyleri okuyabilmek, kendi alımı ölçmek bir eğitim değil. Ben bana gönderilen kaynakları okudum ve imtihana girdim. Bundan hiç mutlu olmadığım için de dondurdum okulu. Esasen devam zaruriliği olan dersleri veremiyorsun, bu başlı başına bir sorun.“

İmtihana girebilme imkânının o periyot eğitim aldığı üniversitenin “daha özgürlükçü ve duyarlı” bir okul olmasından kaynaklandığının altını çizen Aydınoğlu, “Her üniversiteden öğrenci bu talihe sahip olmayabiliyor” diye ekliyor. 

Aydınoğlu, 2012 yılı başında KCK İstanbul Ana Davası kapsamında gözaltına alınıp tutuklanmıştı. Bugün hukuk mesleğini sürdüren Aydınoğlu’nun jandarma eşliğinde imtihana girdiği imajı basına yansımıştı. Aydınoğlu tutuklandığında mahpus öğrenciler tıpkı Cihan Kırmızıgül davasında olduğu üzere kamuoyunun gündemiydi. O dönemki datalara nazaran Aydınoğlu mahpus 600 öğrenciden biriydi.

İdil Aydınoğlu

 “Cezaevinde var gücümle öğrenci kalmaya çalıştım”

Üniversite öğrencisiyken 12 yıl 8 ay mahpus cezası alan ve bunun 8 yıl 4 ayını tutuklu olarak geçiren Ufuk Aydın da Aydınoğlu üzere “Hapishanede tam olarak öğrenci olabilmek maalesef pek mümkün değil” diyor. “Tutuksuz yargılanmanız gerekiyorken tutuklu yargılanıp üniversiteden koparılmak isteniyorsunuz” diyen Aktaş, vizelerden geçmelerine karşın “devamsızlık” nedeniyle final imtihanlarına girmelerinin engellendiğini, “bunu yapanın üniversite senatoları” olduğunu söylüyor.

Eğitime devam etmek için devam zaruriliği olmayan kısımlara başvurabilmek emeliyle birçok kez üniversite imtihanına girdiğini anlatan Aydın, “Hapishanede öğrenci olmak benim için bir uğraştan ibaretti. Yani cezaevinde var gücümle öğrenci kalmaya çalıştım” diyor ve şöyle anlatıyor:

“Mahpus bir öğrenci olmanın benim açımdan hapishane sürecini kolaylaştıran tarafları oldu. Bu benim kendi içimde yarattığım bir kolaylıktı, çünkü öğrencilik devletin yarattığı bir kategori değildi. Üretim, bilgiye olan açlık, araştırma istenci; bunların hepsi öğrencilikle ilgiliydi ve bunu ayakta tutmak yaşadığım zorluklara karşı beni bağışık kıldı diyebilirim.“

Aydın “Vakit kapatılmayı önemli bir eziyet haline getirmeye başlayınca tüm o gerilim hali ile derslere çalışmak yıpratıcı olabiliyordu” diye ekliyor:

“Hayallerimde daima derslere, imtihanlara geç kaldığımı görüyor uyandığımda cezaevinde olduğumun farkına varıyordum. İmtihana geç kaldığım için sevineyim mi yoksa cezaevinde uyandığım için üzüleyim mi bilemiyordum alışılmış.”

Ufuk Aydın

 “Öğrencilerin yüzde kaçının eğitimini yarım bıraktığını bilmiyoruz”

Mahpus öğrencilerle ilgili çalışma yürüten sivil toplum örgütlerinin başında gelen Ceza İnfaz Sisteminde Sivil Toplum Derneği‘nden (CİSST) Serdar Usturumcalı, mahpus öğrencilerin kendilerinden en çok; ders notu, harç fiyatları için burs verebilecek kurumlarla ilgili bilgi, imtihanlara hazırlık için yardımcı kaynak kitap, devam ettikleri üniversitenin bulunduğu vilayet ve ilçelere sevk üzere taleplerde bulunduğunu aktarıyor.

“” diye anlatıyor Usturumcalı. Cezaevlerinde üniversite öğrencileri kadar örgün eğitime devam eden öğrenciler de mevcut. Ancak Usturumcalı bu öğrencilerin kamuoyuna açıklanan sayıların kaçını temsil ettiğini bilmediklerini, dahası öğrenemediklerini söylüyor: 

“”

“Cezaevinin eğitimden soğutan bir tarafı var”

Cezaevindeyken üniversite imtihanına hazırlanan öğrencilerden biri de Ulaş Budak. 2019 Kasım ayında tutuklanan Budak, tahliye olduğu 2020’nin Mart ayına kadar Tarsus T Tipi Cezaevi’nde kalmış. Tutukluluk süreci tam da üniversiteye hazırlandığı periyoda denk gelmiş.

“24 kişi bir salondaydık” diye anlatan Budak, “Sessiz bir ortamda ders çalışma ya da deneme imtihanı çözme talihim yoktu. Denemeye başladığımda gardiyan gelip çağırabiliyordu” diyor:

“Kitaplar incelemeden geçtiği için uzun mühlet kitap bekledim. Kitaplar olmayınca tahsil alabileceğim kitap dışı bir gerecim yoktu. Bir de hapishane psikolojisinde insanın üniversiteye hazırlanmak konusunda motivasyonu da azalıyor. Cezaevinin eğitimden soğutan bir tarafı var. Zira mahpusta geleceksizliği görüyorsunuz.“

Budak yeniden de “hırslandığını”, soğumaktan fazla eğitim hakkı için çabaladığını söylüyor. Nihayetinde de Yıldız Teknik Üniversitesi Harita Mühendisliği Kısmı’nı kazanmış.

Ulaş Budak

En büyük zorluk maddi külfet

Hapishanedeki öğrencilerin problemlerinin başında ekonomik zorluklar geliyor. Birçok mahpus öğrencinin harç fiyatlarını ödeyemedikleri için eğitimlerini ya yarıda bıraktıklarını ya da derslere hiç başlayamadıklarını söyleyen Usturumcalı, 2017’ye kadar öğrencilerin harçlarının, Adalet Bakanlığı ile Aile ve Toplumsal Siyasetler Bakanlığı ortasında imzalanan protokol gereği, Aile ve Toplumsal Siyasetler Bakanlığı tarafından karşılandığını hatırlatıyor:

“2017’den beri bu protokol yenilenmedi ve bu burslar hapishanelerin bulunduğu vilayetteki Toplumsal Yardımlaşma ve Dayanışma vakıflarına bağlandı. Hangi öğrencilerin harçlarının ödeneceğine bu vakıfların mütevelli heyetleri karar veriyor artık. Bu da birçok bakımdan işleri zorlaştırdı.”

Ekonomik zorlukları, eğitim gereçlerine erişim ve imtihana katılma şartlarındaki zorluklar takip ediyor. Usturumcalı, maddi problemler nedeniyle ders notları ve kaynak kitaplarına ulaşamayan öğrenciler olduğunu ekliyor.

“Öğrencilerin eğitimle bağını koparmamaya çalışıyorum”

Aslında eğitim malzemelerinin mahpus öğrencilerle buluşması başlı başına bir serüven. Uzun yıllardır hapishanelerdeki öğrencilerin vasiliğini yapan hukuk akademisyeni İpek Özel, öğrencilerin “eğitimle bağını koparmamak” için eğitimlerinin her evresinde öğrencilerle ilgileniyor.

Öğrencilerin okullara kayıtlarını “vasi” sıfatıyla Özel yaptırıyor, zira kayıt için çıkıp okula gidemedikleri üzere hapistekilerin imza yetkileri de yok. Mahpus öğrencilerin ders seçimini yapan, çalışabilmeleri için eğitim gereçlerini, kitapları, geçmiş imtihan sorularını hazırlayan ve bunları cezaevine ulaştıran, imtihanlara girebilmeleri için gerekli müracaatları yapan yeniden Özel.

“Onların eğitimle bağının kopmaması için bu zinciri çalıştırıyorum” diyen Özel de maddi zorlukları hatırlatıyor:

“Cezaevindeki bir kişi para kazanmıyor, ki cezaevinde kalmak da para. Devlet ‘beslememek için’ cezaevinden çıkınca size kiranızı, elektriğinizi, yediğinizi içtiğinizi ödetiyor. Tahliye olduktan sonra devlet size fatura gönderiyor. Cezaevinde olmak çok önemli bir maliyet. Örneğin şair İlhan Çomak. ‘Ona tomar tomar kâğıt götüreyim’ diyemiyorsunuz. Kantinden olağanın üstünde para ödeyerek almak zorundasınız.“

Bu maddiyatın kıymetli bir ayağı ise imtihana ulaşım. Mahpus öğrencinin imtihana girebilmesi için öncelikle üniversitesinin cezaevine başvurması gerekiyor. Tıpkı biçimde öğrenci de birebir taleple cezaevine başvuruyor. Cezaevi, Adalet Bakanlığı’na durumu bildiriyor. Özel, “Bakanlık genelde müsaade veriyor” diyor.

İpek Özel

“Ring aracı ve jandarmalar için para ödeniyor”

Sınava gitmek bu öğrenciler üzerinde farklı bir maddi külfet oluşturuyor. Adalet Bakanlığı’nın müsaade vermesinin akabinde öğrenciyi imtihana götürecek jandarma vazifelilerinin hazır olması için Jandarma Genel Komutanlığı’na yazı yazılıyor. Öğrencinin ring aracı parasını, kendisini transfer edecek jandarmaların fiyatını, şayet kent dışında bir üniversitede imtihana girmesi gerekiyorsa okula yakın cezaevinde kalacağı bir günün bedelini de ödemesi gerektiğini belirtiyor Özel: 

“Bir öğrenciyi sekiz jandarma götürüyor. Onların parasını ödemen kaydıyla imtihana gidebilirsin. Ring için git-gel 650-700 TL ödediğimiz oldu. Öğrenci ‘Ring parasını verdim, taksi üzere götür’ diyemiyor. Birebir araç mahkemeye, cezaevine giden şahısları de topluyor. Dört saatlik yolu 14 saatte de gidebiliyorsunuz.“ 

İmtihan basamağında da mahpus öğrenciler birçok zorlukla karşılaşıyorlar. Özel, imtihan etabını şöyle özetliyor: 

“Öğrenci eli kelepçeli olarak üniversiteye giriyor. Jandarma imtihan salonuna gidiyor, denetim ediyor, camları denetim ediyor. Camların kapının önünde konuşlanıyorlar. Eli kelepçeli öğrenci salona alınıyor. İçeri kim girecekse evvelce belirtilmek zorunda. İmtihan gözetmeni de o denli. Öğrenci dışarıdan bir şey yiyemez içemez, yanında getirdiği suyu varsa içebilir, bisküvisi varsa yiyebilir. Zira cezaevine girip çıkarken sıhhat denetimine giriliyor. Öğrenci tuvalete lakin jandarma eşliğinde gidebilir. Tuvalet konusu kız öğrenciler için sorun olabiliyor zira kismin jandarmanın olması lazım. Bazen onun ayarlanması da güç olabiliyor.“ 

Öğrencilik hayatının geçtiği, sınıf arkadaşlarıyla bir arada eğitim aldığı okulda elleri kelepçeli bir halde imtihana gitmesi ise mahpus öğrenci açısından özel bir tecrübe.  

İdil Aydınoğlu fotoğrafının gazetelere yansıdığı imtihan gününün tutuklandıktan sonra cezaevinden birinci çıktığı gün olduğunu söylüyor: 

“Benim üniversitede imtihana girdiğim gün çok enteresandı, zira aslında duygusal bir andı. Hapishaneden birinci çıktığım andı. Kumandanlarla çıkıyorsun, her vakit gittiğin üniversiteye önünde statüsünü bilmediğin beşerlerle giriyorsun. Beni en çok düşündüren şey, birlikte eğitim gördüğüm beşerlerle eşit bir biçimde eğitim hakkıma erişip erişemediğimdi. Bunu gerçekleştiremediğimi düşünüyorum.”

Tüm bu sürecin teferruatı, zorluğu ve ekonomik yükü bir yana, İpek Özel asıl sorunun YÖK Kanunu’nda olduğunun altını çiziyor. “YÖK, öğrencilerin imtihan ve eğitim hakkını tanıyor” diyen Özel, buna karşın birçok cezaevi ve üniversitenin -bilhassa da devlet üniversitesinin- mahpus öğrencinin imtihana girmesine “güvenlik” gerekçesiyle müsaade vermediğini söylüyor:

“Birçok üniversite, devlet üniversitesi siyasi gündemle hareket ediyor. Siyasi yöneticiler o mevzuyla ilgili bir açıklama yaparsa kabul etmiyorlar. Mesela artık Ermenistan-Azerbaycan savaşı var. Tarih öğrencisini imtihana kabul etmeyebilirler. Bu kadar saçma. Yalnızca ‘slogan atar’ diye götürmeyen çok oluyor.“

“Eğitim hakkı” anayasa ve maddelerle korunuyor

Eğitim hakkı anayasal ve memleketler arası sözleşmelerce korunan bir hak.  

CISST’ten Serdar Usturumcalı anayasanın “Kimse, eğitim ve tahsil hakkından mahrum bırakılamaz” içerikli 42. hususunu hatırlatıyor: 

“Bu bağlamda Ceza ve Güvenlik Önlemlerinin İnfazı Hakkında Kanun’da eğitimin maksadı mahpusun ‘kişiliğini geliştirmek’, ‘eğitimini güçlendirmek’, ‘yeni hünerler elde etmesini sağlamak’, ‘suç sürece eğilimini yok etmeyi sağlamak’ ve ‘salıverilme sonrasına hazırlamak’ olarak, bu emellerle düzenlenecek eğitim programları ise ‘temel eğitim’, ‘orta ve yükseköğretim’, ‘meslek eğitimi’, ‘din eğitimi’, ‘beden eğitimi’, ‘kütüphane’ ve ‘psiko-sosyal hizmet’ olarak yer alıyor.”

Bunun yanı sıra Türkiye için bağlayıcılığı olan Avrupa İnsan Hakları Mukavelesi’nin “Eğitim Hakkı” başlıklı 2. unsuruna nazaran;

“Hiç kimse eğitim hakkından mahrum bırakılamaz. Devlet, eğitim ve öğretim alanında yükleneceği misyonların yerine getirilmesinde, ana ve babanın bu eğitim ve öğretimin kendini ve felsefi inançlarına nazaran yapılmasını sağlama haklarına hürmet gösterir.”

Lakin İdil Aydınoğlu, özellikle Terörle Gayret Yasası kapsamında tutuklananlar olduğunda bu hakların mucibince kullanılmadığına işaret ederek 5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Önlemlerinin İnfazı Hakkındaki Kanun’un 67. hususunu hatırlatıyor. Buna nazaran; 

“Hükümlü, odasında bilgisayar bulunduramaz. Lakin, Adalet Bakanlığı’nın uygun görmesi halinde eğitim ve kültürel emelli olarak bilgisayarın ceza infaz kurumuna alınmasına müsaade verilebilir. Bu haklar, tehlikeli halde bulunan yahut örgüt mensubu mahkumlar bakımından kısıtlanabilir.“

AİHM’den 13 yıl sonra gelen ‘eğitim hakkı ihlali’ kararı 

Mahpusların aslında bilgisayar kullanma hakları var. Türkiye’nin bu unsur üzerinden mahkûm olduğu bir Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) başvurusu da mevcut. Lakin hak arama sürecinin uzunluğu bu hakkı “kullanılamaz” kılıyor.

Kelam konusu evrakta müracaatçı olan Mehmet Reşit Arslan 1992’de, Orhan Bingöl de 1995′te ömür uzunluğu mahpusa mahkûm olmuştu. O sırada Arslan tıp fakültesi son sınıf öğrencisi, Bingöl de öbür bir üniversitede öğrenciydi.

Arslan hükümlü bulunduğu İzmir F Tipi Cezaevinde 13 Mart 2006’da, Bingöl de Kocaeli F Tipi Cezaevinde 1 Ağustos 2006’da bilgisayar kullanma talebinde bulundu, lakin cezaevi idareleri üstteki husus yeterince bu talepleri reddetti. İki mahpusun AİHM başvurusu 13 yıl sonra, 2019’da sonuçlandı, AİHM de “Eğitim Hakkı” başlıklı AİHS’in 2/1. hususunun ihlal edildiğine hükmetti. 

Aydınoğlu “Bu uygulamanın hukuka ters olduğunun tespit edilebilmesi için 13 yıl geçmesi gerekti. İç hukukun tüketilmesi, AİHM’in kesin karar vermesi çok vakit alabiliyor. Bu da odak noktası olması gereken, eğitim hakkını muhafazası için etkin bir biçimde yer alan ögelerin hapishane yönetimleri olduğunu gösteriyor” diyor. 

Hapishanelerin mahpuslara bakışının “politik atmosfere göre” değiştiğini vurgulayan Aydınoğlu “Toplumsal bakış, kabahat periyodunun artması azaltması üzere hususlar bireylerin haklarını kullanmasına tesir etmemeli, ediyorsa da bunun makul bir sebebi olmalı” diyor:

“Terör ve örgütlü kabahatlerle ilgili yargılanan ya da mahkûm olan öğrencilerin haklarının daha kolay kısıtlanabildiğini görüyoruz. Lakin burada güvenlik ne demek? Örneğin siyasi nedenlerle mahpusta olan siyaset bilimi öğrencisinin Marx okumama münasebeti güvenlik gerekçesiyle yasallaştırılabilir mi? Bu onun eğitiminin bir kesimi. Bunlar erişimin olduğu bandrollü satılan muharrirler aslında. Bizim ulaşabildiğimiz kaynaklara neden mahpuslar ulaşamasın? Soru neden kısıtlanabilirler olmalı.

“Tutukluluk halinin, tutuklamanın bir istisna olduğunu, insanların hayatlarında yaratacağı tesirleri de göz önünde alarak düşünülmeli. Bir öğrenciyi tutukladığınızda ona yalnızca imtihan hakkı vererek eğitimine devam etmesini sağlamış olmuyorsunuz. Mahpus öğrencilerin dışarıdaki sınıf arkadaşlarının sahip olduğu tüm haklara erişebilmesi gerekiyor. Özgürlükleri kısıtlanan bireylerin tüm hakları korunmalı. Bu, eğitim hakkının korunması açısından kaynaklara erişim, mahpusta bulunanların eğitim kurumlarına erişimi, burada kendilerinin yadırganmayacak biçimde devam edebilmelerinin sağlanması, eğitimlere katılabilmelerinin sağlanması manasına geliyor.”

Elif Akgül’ün T24 ile paylaştığı bu haber; P24’ün FNF Vakfı’nın dayanağıyla sunduğu bilgi edinme hakkına dayalı araştırmacı gazetecilik bursları kapsamında hazırlanmıştır.

T24