*Mahfi Eğilmez

Son iki günde Dolar kurunda yaşanan yükselişler üzerine pek çok soru sorulur oldu. Bunları topluca yanıtlamaya çalışayım.

Döviz fiyatı hangi düzenekle belirleniyor?

İktisat biliminde mal insanların muhtaçlıklarını ve isteklerini gidermek üzere alım satım konusu yapılan somut araçlardır. Bu tarif çerçevesinde iktisat bilimi açısından döviz de tıpkı elma üzere bir maldır ve arz (satışa sunulan üretim) ve talebe (satın alınmak istenen miktara) nazaran piyasada belirlenen bir fiyatı (kur) vardır. Elma fiyatı üzere dövizde de arz yüksekse (mal bolsa) fiyat düşer, talep yüksekse fiyat artar. Buna karşılık kurun oluşumunda arz ve talep güçlerini etkileyen güçler elma arz ve talebini etkileyen güçlerden biraz farklıdır. Burada beklentiler çok daha fazla ehemmiyet kazanır. İktisadın genel gidişinin, ülke risklerinin artışının, yapılan açıklamaların ya da yurt dışında bizi de etkileyebilecek gelişmelerin kurlar üzerindeki tesiri elma fiyatı üzerindeki tesirinden çok daha fazladır.  

Dolar kuru son iki günde niye yükseldi?

Kur yükselişinin (ya da TL’nin dış paha kaybının) dış ve iç nedenleri vardır. Şu sıralarda Dolar genel olarak bedel kaybettiği halde bizde Dolar kuru yükseldiğine nazaran göre bu seferki kur yükselişinde genel dış etkenlerin rolü yok demektir. Buna karşılık Türkiye’ye özel dış etkenlerin tesiri var. Örneğin piyasalarda, Biden idaresinin Türkiye’ye yönelik hali şimdi tam olarak netleşmemiş olsa da pek dostça olmayacakmış üzere bir hava var.   

Kurun son iki gündeki yükselişinde asıl olarak iç nedenler ve orada da devletin en üst kademesinden gelen açıklamalar tesirli görünüyor. Kanal İstanbul yatırımında ısrar edilmesi, rezervler konusunda gerçeklerin görmezden gelinmesi üzere açıklamalar riskleri artırmaya devam ediyor. Riskler artmaya başladığında da kur yükseliyor.  

Herkes birebir anda Dolar alsa bunu karşılayacak bir düzenek var mı?

Dünyanın hiçbir ülkesinde herkesin birebir anda Dolar alması halinde bunu karşılayacak bir sistem yoktur. Doları basan ABD’de bile bütün mevduat sahipleri bankalara gidip mevduatlarını birebir anda çekmeye kalksa sistem çöker. Bu çeşit hareketler çoklukla büyük kriz periyotlarında olur ve krizi içinden çıkılamayacak noktalara taşır. O vakit da devletler para çekilişine hudut koyar hatta yasaklarlar. Benzeri bir durum Yunanistan ve Güney Kıbrıs’ta global kriz sonrasında yaşanmıştı. Paniğe kapılan beşerler bankadan paralarını çekmeye kalkışınca sistem tümüyle çökmenin eşiğine gelmiş ve bankalardan para çekilişine günlük sınırlamalar getirilmişti.   

Bankadaki TL mevduatımı Dolara çevirdiğimde banka da çabucak gidip bir yerlerden o kadar Dolar mı alıyor? Alıyorsa ne vakit ve nereden alıyor?

Bankadaki TL mevduat hesabınızdaki paranızı dilediğiniz vakit Dolara (veya öbür bir yabancı paraya) o anda geçerli olan kurdan çevirip Dolar mevduat hesabı açabilirsiniz. Bu çerçeveden bakarsak TL mevduatı olan herkesin Dolar (ya da diğer döviz) yaratma yeteneği var demektir. Günümüz uygulamasında buna konvertibilite deniyor (eskiden konvertibilite denince paranın altına ya da altına dayalı paralara dönüştürülebilme durumu anlaşılırdı.) Bankanın bu süreç nedeniyle gidip bir yerlerden o ölçüde Dolar almasına gerek bulunmuyor. Ancak şayet Dolar mevduatı sahipleri Doları nakit olarak banka şubesinden çekmek isterse ve banka şubesinin de o gün bu iş için kâfi Dolar mevcudu yoksa o vakit şube bu ölçüsü bankanın merkezinden talep eder. Şayet Banka’nın da bu talebi karşılayacak Dolar mevcudu yoksa o vakit karşısında iki seçenek vardır: Bankaların Merkez Bankasında mecburî karşılıkları dışında bir de istediklerinde kullanabilecekleri özgür mevduatı vardır. Banka, Merkez Bankasında yeteri kadar özgür mevduatı varsa gereksinimi olan Doları oradan da çekebilir. Şayet bankanın Merkez Bankasında kâfi ölçüde hür mevduatı yoksa TL vererek o günkü kurdan o kadar Doları diğer bir bankadan ya da Merkez Bankası’ndan satın alır ve müşterisinin talebini karşılar.

Altının ons fiyatı düştüğü halde gram altın fiyatı niye yükseliyor?

Altının ons fiyatı son iki günde 1.812 Dolar/Ons’dan 1.790 Dolar/Ons’a gerilediği halde gram altın fiyatı 410 TL/Gram’dan 414 TL/Gram’a yükseldi. Bunun nedeni Dolar kurunun yükselmesidir. Amerikalı altın yatırımcısını yalnızca ons fiyatındaki değişiklik etkilerken Türk altın yatırımcısını altının ons fiyatındaki değişiklik kadar Dolar kurundaki değişiklik de tesirler. O nedenle dünyada altın fiyatı düştüğü halde bizde Dolar kuru daha fazla yükseldiği için gram altın fiyatı da yükseliyor. Türk altın yatırımcısı açısından ülkü durum hem altın hem de dolar fiyatının yükselmesi, en makûs durum ise her ikisinin de düşmesidir. İki gün öncesine kadar ikisi de düştüğü için altın yatırımcısının kaybı artıyordu. Artık altın fiyatı dşse de Dolar kuru yükseldiği için ziyanların bir kısmı telafi ediliyor. 

T24