Mehmet Nâzım’ın doğumu, gençlik yılları ve birinci şiirleri (1902–1920)

1902 yılında Selanik’te doğan Nâzım Hikmet, ticaret ve sinemacılıkla ilgilenen, hariciye memuru Hikmet Beyefendi ile ressam Celile Hanım‘ın birinci çocuğudur. 1905’te babası Hikmet Beyefendi memurluk vazifesinden istifa edince, ailece dedesi Mehmet Nâzım Paşa‘nın yanına, Halep’e masraflar. Nâzım Hikmet okul çağına geldiğinde, artık İstanbul’a yerleşmişlerdir. Emekli olunca yanlarına taşınan dedesi Nâzım Paşa’nın sohbetlerinden şiir dünyasını öğrenmeye başlayan Nâzım Hikmet, on bir yaşında birinci şiirini muharrir.

Ortaokul yıllarında da şiir yazmaya devam eder ve on altı yaşında Bahriye Mektebi’nde okurken Yeni Mecmua mecmuasında birinci şiiri yayımlanır. “Hâlâ Servilerde Ağlıyorlar mı?” şiirinde, birebir vakitte öğretmeni olan Yahya Kemal‘in de katkısı vardır. On sekiz yaşında sıhhat meseleleri nedeniyle askerlikten çürüğe çıkarılan genç Nâzım Hikmet, işgal altındaki İstanbul’da yolunu bir şair olarak çizmeye devam eder.

Nâzım Hikmet 1 yaşında, Selanik

Ulusal Çaba’ya seyahat ve Moskova’da üniversite (1920–1928)

Nâzım Hikmet, arkadaşı Vâlâ Nurettin ile Hececiler’in toplantılarına katılır ve hece ölçüsüyle yazdığı direniş şiirleriyle ismini duyurmaya başlar. İşgal altındaki İstanbul’da yaşamanın artık mümkün olmadığını düşünen şair arkadaşlar, 1921’de Kuvâyi Milliye’ye katılmak için Ankara’ya gitmeye karar verirler. Nâzım Hikmet’in bu seyahatte gördüğü, tanıştığı beşerler, hayatında büyük bir iz bırakacaktır. Marksizm ve sosyalizmle tanışan Vâlâ ile Nâzım Hikmet, öğretmen olarak atandıkları Bolu’da bir işe yaramadıklarını düşünerek, ihtilalin ülkesini görmek üzere yola çıkarlar.

Nâzım Hikmet, Vâlâ Nurettin ile bir arada Bolu’da, 1921.

Bir müddet Batum’da kaldıktan sonra Moskova’daki KUTV Üniversitesi’ne yazılırlar ve Nâzım Hikmet, Rusya’nın avangart sanat akımlarının da ilhamıyla kendi şiirlerinde ihtilal yapmaya başlar. Klâsik kalıpları yıkar ve hür şiirler muharrir. Komünizmi benimser. 1928 yılında gizlice ülkeye girerken Hopa’da yakalanır ve yokluğunda açılan davanın tutuklusu olarak cezaevine sevk edilir. Altı ay sonra beraat ederek özgür kalacak ve Türkiye’deki en faal ve üretken devrine adım atacaktır.

Nâzım Hikmet, Selçuk Demirel, 2002.

Birinci kitaplar, birinci davalar (1928–1938)

Nâzım Hikmet, ülkesinde nispeten özgürce yazabildiği bu on yıllık periyodu şiirle, tiyatroyla, sinemayla, gazete ve mecmua makaleleriyle dopdolu geçirir. Moskova’dan döndükten yalnızca iki yıl sonra yayımlanan şiir kitabı sayısı beşi bulur. 1925’te eski harflerle birinci kitabı Dağların Havası, 1928’de Bakü’de tekrar eski harflerle Güneşi İçenlerin Türküsü ve akabinde 835 Satır yayımlanır; plağa kaydettiği şiirleriyle, “Putları Yıkıyoruz” kampanyasıyla ülke çapında tanınan bir şaire ve fikir adamına dönüşür. Muhsin Ertuğrul‘la, Cemal Reşit Rey‘le, Serteller‘le ve Peyami Safa‘yla çalışır.

1933 yılında hakkında idam talebiyle komünizm propagandası davası açılır, lakin altı ay alacaklı olarak beraat eder. İkinci Dünya Savaşı’na yanlışsız kamplaşan dünyada Türkiye’de de git gide özgür niyet üzerindeki baskılar artmaktadır. Nâzım Hikmet yirmiye yakın takma isim kullanır, yazmaya orta vermez. Piraye‘yle Memet girer hayatına. Destanlarla öne çıkan ustalık periyodunun birinci kitabını, Pir Bedrettin Destanı’nı müellif, lakin bu kitap Türkiye’de sıhhatinde yayımlanan son yapıtı olacaktır.

Piraye ile Nâzım, 1930’lar. İstanbul

Bursa Cezaevi’nden açlık grevine (1938–1950)

1938’de yine tutuklanan Nâzım Hikmet bu kere, orduyu ayaklanmaya teşvik ettiği teziyle Ankara’da Harp Okulu Komutanlığı Askeri Mahkemesi’nde yargılanır ve on beş yıl mahpusa mahkûm edilir. Çabucak gerisinden, İstanbul’da da donanmayı ayaklanmaya teşvik cürmünden yirmi yıla mahkûm olur ve iki cezanın birleştirilmesiyle Nâzım Hikmet, otuz altı yaşında toplam yirmi sekiz yıl dört ay mahpus cezasına çarptırılır.

Nâzım Hikmet ve Orhan Kemal mahpus dostları ortasında, 1941. Bursa

On üç yıllık mahpus hayatı boyunca geçinmek ve Piraye’yle Memet’e takviye olabilmek için ipek dokur, marangozluk yapar, kitap çevirir, fotoğraf çizer, senaryo muharrir. Cezaevinde İbrahim Balaban‘ı ressam, Orhan Kemal‘i muharrir olarak yetiştirir; dışarıdaki dostlarıyla, en çok da Kemal Tahir‘le ve Piraye’yle yazışır. Yirmi bin dizeden oluşan başyapıtı Memleketimden İnsan Manzaraları‘nı da, hayatının on yılını geçirdiği Bursa Cezaevi’nden muharrir. Oğlu Mehmet’in annesi Münevver‘le bağları hapishanedeyken başlar.

Nâzım Hikmet ile Piraye Bursa Cezaevi’nin avlusunda, 1941.

Nâzım Hikmet’in açlık grevi, yurt içinde ve dışında büyük ses getirir ve şair 15 Temmuz 1950’de genel af kapsamında özgür bırakılır. Kırk dokuz yaşında, üretken ve olgun lakin kitapları basılmayan bir şair olarak karısı Münevver ve yeni doğan oğlu Mehmet ile yeni bir tertip kurmaya çalışırken, askere çağrılır. Can güvenliğinin tehdit altında olduğunu bilen Nâzım Hikmet, güç bir kararla Münevver’i ve oğlunu geride bırakarak gizlice yurt dışına çıkar ve bu haber duyulur duyulmaz hukuka muhalif bir biçimde vatandaşlıktan çıkarılır.

Moskova’ya yerleşen şair yazmaya, üretmeye devam eder, yeni şiirler, tiyatro oyunları müellif, çeşitli radyolarda programlar yapar, dünyada kalıcı bir barışın tesis edilmesi ve nükleer tehlikenin önüne geçilmesi için memleketler arası tertiplerde yer alır, birçok ülkeye seyahat eder, toplantılara katılır ve böylece dünyada tanınan birinci Türk muharriri olur. Yapıtları kendi tabiriyle “dünyada otuz kırk lisanda basılır / Türkiyemde Türkçemle yasak”tır.

1952’de kalp krizi geçirdiği sırada tanıştığı tabibi Galina ile Moskova’da yaşamaya başlar. Artık geriye dönüş umudu kalmayan Nâzım Hikmet, Rusya’daki sürgün yıllarında hayal kırıklıklarıyla ve hasretle boğuşur. Stalin Rusya’sında bürokrasiyi eleştirir, oyunları yasaklanır. Bulgaristan’a, Azerbaycan’a, Küba’ya seyahat eder. Ömrünün son yıllarındaysa Vera‘ya aşık olur.

Soldan Sağa: Avni Arbaş, Güzin Dino, Nâzım Hikmet, Abidin Dino, Vera Tulyakova. Paris, Nisan 1961.

Tekrar yayımlanma süreci ve vatandaşlığının iadesi (1963 ve sonrası)

Nâzım Hikmet, 1963’te Moskova’da öldüğünde, arkasında dağınık bir külliyat bırakır. Yapıtları Türkiye’de 1936’dan sonra fakat 1965 yılında yine ve bir kısmı birinci sefer yayımlanmaya başlar. Nâzım Hikmet’in yurttaşlık haklarının iadesi uğraşı 1987’de kız kardeşi Samiye Yaltırım’ın daveti üzerine Nâzım Hikmet’in dostları ve yakınları tarafından başlatılır.

Soldan sağa: Efser Berk, Sait Faik, Münevver Andaç, Peride Celal, Nâzım Hikmet. Burgazada, 1950.

Nâzım Hikmet’in dostlarının, okurlarının, sevenlerinin uğraşları yıllar sonra meyvelerini verir, evvel “Nâzım Hikmet’in Doğumunun 100. Yıl Dönümü” 2002 UNESCO Anma ve Kutlama Yıl Dönümleri ortasına alınır, 2004 yılında Memleketimden İnsan Görüntüleri Ulusal Eğitim Bakanlığı’nın “100 Temel Eser” listesine girer, okullarda okutulması önerilir ve en nihayetinde 2009 yılında Bakanlar Heyeti kararıyla Nâzım Hikmet’in vatandaşlığı iade edilir.

Refik Erduran’ın 1950 yazında Büyükada’da tuttuğu meskenin bahçesinde, Erduran’ın objektifinden.

Nazım Hikmet’in kısa kıssası, Boğaziçi Üniversitesi Nâzım Hikmet Kültür ve Sanat Araştırma Merkezi bünyesinde oluşturulan ve şairle ilgili yazılı, görsel ve işitsel evraklar, incelemeler ile bilgilendirme metinlerini içeren “Nâzım’ın Hikâyesi” sitesinden alınmıştır.

T24