Gül Atmaca
Orta Doğu, insanlık tarihinin en eski uygarlıklarına mesken sahipliği yapmış, tek ilahlı dinlerin doğduğu; petrol, doğal gaz üzere güçlü kaynaklara sahip bir bölge lakin hem suya hem huzura hasreti hiç bitmiyor. Bölgedeki etnik, dini ve mezhepsel çeşitlilik işi zorlaştırıyor lakin bitmeyen huzursuzlukların kıymetli bir nedeni de bölgeye kendi çıkarları doğrultusunda müdahale etmekten, biçim vermekten vazgeçmeyen emperyalistler. Tahminen dışarıdan bu kadar karışan-karıştıran olmasa asıl taraflar sıkıntıları daha kolay çözebilirdi. Orta Doğu’da hudutlar neden dikiş tutmaz sorusuna Irak ile başlayalım.
Bağdat, 1926. Sarı sıcak bir yaz ortasında hurma ağaçlarının süslediği göz alıcı bahçeye bakan bir konutta, İngiliz bir bayan 58 yaşında hayatına son verdi. Sevdiklerini kaybetmişti ve yalnızdı. Neden Bağdat’taydı? Neden yalnızdı? Sanki ülkesinden uzakta yaşıyor olsa bile O da Victoria evresinde İngiliz üst sınıf bayanlarını ağına alan melankoliye mi kapılmıştı?
Öncelikle Victoria devri–melankoli bağını kısaca açıklayalım. 19. yüzyıl İngiltere’sinde bayanlar için şimdi lise-üniversite kapıları açılmamış iş hayatı başlamamıştır. Çocuk bakımı da dahil konut işlerinin birçoklarını hizmetçiler ve köleler yaptığı için bir öteki deyişle üst sınıf bayanları “çay partileri dışında yapacak bir şey bulamadıkları”ndan bol bol melankoliye kapılmışlardır. O denli ki bu devir edebiyata bile damgasını vurmuştur.
Meğer bugün portresini çizmeye çalışacağımız ve onlarla tıpkı devirde yaşamış olan bayan, bugün yalnızca Irak değil bölgedeki milyonlarca insanın mukadderatını etkileyecek işlere imza attı. Bir diğer deyişle, Orta Doğu’da hiç tutmayan dikişlerin terzilerinden birisi de kendisiydi.
Dünyada milyonlarca bayan daha meskenin eşiğinden öteye adımını atmamış, köyünden-kasabasından bile dışarı çıkmamışken, o dünyanın her tarafını gezmiş, kâh çölleri aşmış kâh Alp Dağları’nda tepe yapmıştı. (2 bin 632 metrelik tepeye Gertrudspitze ismi verilmiştir.) Suriye çöllerinde tek başına seyahat eden, İngiliz askeri istihbaratında vazife alan birinci bayandı. Araplar ortasında, “Umm el-Mu’minen” (Müminlerin Annesi) olarak bilindi. Arap Pir ve aşiret önderlerinin “Hatun” diye hitap ettikleri bu bayan, Irak’a İngiltere’nin bölgedeki çıkarları doğrultusunda biçim veren Gertrude Bell’den diğeri değildi.
Gertrude Margaret Lowthian Bell, kısa ismiyle Gertrude Bell, 14 Temmuz 1868’de İngiltere’nin Durham kentinde varlıklı ve itibarlı bir ailede doğdu. Dedesi Isaac Lowthian Bell İngiltere’nin önde gelen demir sanayicilerindendi. Parlamentoda liberal kanatta yer almıştı. Gertrude, kendi periyodunda bir unsur imza atarak Oxford Üniversitesi’ne giren birinci bayan öğrencilerden oldu. Tarih, coğrafya ve arkeoloji okuduğu üniversiteyi erdem derecesiyle bitirdi.
Eniştesi Sir Frank Lascelles, Tahran’da diplomattı. Genç bayanın 1892 yılında buraya yaptığı ziyaret kendi hayatı açısından dönüm noktası oldu. Orta Doğu ile birinci tanışmasıydı ve İran kültürüne hayran kalmıştı. Bu seyahatten “Persian Pictures/Pers Resimleri” isimli kitap çıktı. Aslında birkaç lisan konuşan Gertrude İngiltere’ye döndükten sonra kendi kendisine Farsçayı da öğrendi. İleriki yıllarda Hafız-ı Şirazi’nin “Hafız Divan”ını üzere bir yapıtı İngilizceye çevirdi.
İngiltere’ye dönen Gertrude, ortada Avrupa ve Amerika seyahatlerine çıkıyor, dağcılıkla uğraşıyordu fakat aklı Orta Doğu’da kalmıştı. 1899’da yine gitti bölgeye; türlü riskleri göze alarak Suriye ve içinde Kudüs de olmak üzere Filistin’i gezdi, birçok aşiret önderi, buyruk ve şeyhle tanıştı. Gertrude, Arap Bedevilerinin ömür biçimine ve kabile yapısına dair birçok bilgi edindi. Hem müşahedelerini kitaplaştırdı, hem de bölgeyi en ince ayrıntısına kadar haritalandırdı. Yani Birinci Dünya Savaşı öncesini çölleri geçmek, haritalar çıkarmak, aşiret önderleri ve hükümdarların inancını kazanmaya çalışmakla geçirdi. Çıkardığı haritalara birkaç adres daha eklemek için çölde inanılmaz riskler alıyordu. Ayak basılmayan yerlere gidiyor, kim dost kim düşman öğreniyordu. Gertrude kendisine şimdi resmi bir vazife verilmemiş olsa bile Orta Doğu’da Osmanlı’ya karşı İngiliz saflarında çalışabilecek Arap kabileleri tek tek raporladı. (Hazırladığı rapor ve haritalar yıllarca kullanılacaktı.)
Seyahatlerinde bölgenin altındaki arkeolojik zenginlikler de Bell’in dikkatini çekti. Buradaki izlenimlerini de “The Desert and Sown (Çöl ve Tohum)” isimli kitapta topladı. Kitapları İngiltere’de hayli ilgi çekiyordu. O da devrin birden fazla yabancı arkeologu üzere istihbaratçıydı.
Savaş çanları çalmaya başlayınca
Almanların yaptırdığı Berlin-Bağdat Demiryolu İngiltere’nin İran Körfezi’ndeki ticaret ve aktifliğine yönelik bir tehditti. Birinci Dünya Savaşı için çanlar çalmaya başlayıp Almanlar Doğu Cephesi’nde Türklerle ittifaka girince bölgeden gelecek olan her tülü istihbaratın İngiltere için ehemmiyeti arttı. İngiltere hem Hindistan’a ulaşan pahalı yolları hem de İran’daki petrol alanlarını korumak istiyordu. Bir vakitler İngiliz görevlilerin baş belası olan ve iyi eğitimine karşın resmi vazife vermedikleri Gertrude, artık Doğu konusunda eşsiz bir bilgi kaynağı haline gelmişti…
İngiliz Kraliyet İstihbaratı Gertrude’yi deneyimlerinden yararlanmak için Mısır’a davet etti. Gertrude, Arabistanlı Lawrence olarak tanınan Thomas Edward Lawrence isimli ünlü İngiliz casus ile burada tanıştı. Ona hocalık yaptı. Gertrude, Osmanlıya karşı isyanın hangi noktalarda kiminle başlayacağına kadar birçok ayrıntının asıl belirleyicisi oldu.
Gertrude, Kahire’deki “Arap Bürosu”ndan 1918’de Irak’a gönderildi, Bağdat ve Basra taraflarında “siyasi memur” olarak bulundu. 1920’de, artık büsbütün İngiliz denetimi altına girmiş olan Irak’taki İngiliz Yüksek Komisyonu’nun Orta Doğu Sekreteri idi ve Winston Churchill’in takviyesini de sağlamıştı. 1921’de Kahire’de bir “Orta Doğu Konferansı” topladı ve Irak’ın sonlarını işte bu toplantıda kendi başına çizdi.
Sırada, yeni kurulan bu memleketin başına kimin geçeceği sorunu vardı ve Irak’ın birinci hükümdarını da Gertrude tayin etti: Arap isyanını başlatan Şerif Hüseyin’in oğlu, daha evvel Suriye tahtına çıkartılan lakin Fransızların kapı dışarı ettikleri Faysal’dı bu kişi. Gertrude ile Paris Barış Konferansı (1919) sırasında tanışmışlar, İngiliz İstihbaratının Kahire ofisinde dostluklarını ilerletmişlerdi.
Kahire’deki konferansta gün uzunluğu süren tartışmaların sonucunda Gertrude’nin istediği oldu ve Faysal’ın krallığından yana oy kullanıldı. O sırada Koloniler için Dışişleri Bakanı olan Churchill ülkesine çektiği telgrafta, “Mezopotamya’daki gelişmeler umut verici. Şerif’in oğlu en iyi ve en ucuz tahlil yolu…” diyordu.
Bell de o konferansa katılan tek bayandı. Onun fikriyle Irak isimli yesyeni bir ülke kuruldu. Gertrude,1921 yılının sonlarına yanlışsız günlüğüne düştüğü notta, “Bütün sabahımı ofiste Irak’ın güneyindeki çöl hududunu çizmekle geçirdim” demişti. İlerleyen vakitte, yeni hükümetin bakanlarını belirlemek için İngiliz siyasi komiser Sir Percy Cox ile ikna çeşitlerine çıkan Gertrude, “Irak’ın geleceğini sırtımda taşıyormuşum hissine kapılıyorum” diyecekti.
Faysal tam da Gertrude’nin istediği üzere Ağustos 1921’de Irak’ın hükümdarı oldu. Misyonda kaldığı 12 yıl boyunca İngiltere ile ittifak halindeydi. Faysal, tahta oturmadan evvel Gertrude’yi sık sık çağırıyor, akıl danışıyordu. Kral adayına, İngiliz yetkililere ne söylemesi, Bağdatlı işadamlarına nasıl davranması, kabinenin nasıl kurulacağı, Kürtlere nasıl yaklaşması gerektiği konusunda tekliflerde bulunuyordu. Haritaları yere sererek Faysal’a Irak’ın coğrafyasını öğretiyordu.
Gertrude’nin parmağının olduğu Bakanlar Konseyi, hükümdarı seçmesi öngörülen Anayasa Meclisi’nin toplanmasının üç ay sürebileceği ve Kürt vilayetlerin karşı çıkma muhtemelliğine karşı, çabucak ve “tam ittifakla” çıkardığı bir önergeyle Faysal’ı kral seçti. Daha sonra da göstermelik bir referandum yapıldı. Faysal, 23 Ağustos 1921’de tahta oturdu lakin beklendiği kadar güzel karşılanmadı. Gertrude, onu Şiilere tatlı göstermek için Muharrem ayında Bağdat’a gelişini Hz. Hüseyin’in gelişine benzetti.
Gertrude, 1921’de günlüğüne “Asıl sorun petrol elbette” diye yazıp, “Şu iğrenç madde” diye de ekleyecekti. Daha geriye gidersek İngilizler, petrolü garantilemek (O periyot Bahriye Nazırı olan Winston Churchill, 1911’de savaş gemilerinde kömür yerine petrol kullanılmasını emretmişti) için 1914’te Mezopotamya’yı işgal ettiler. Fakat, Şii ayaklanmaları yüzünden böylesine büyük bir bölgeyi yönetim etmek İngiltere’ye kıymetli gelmeye başladı. Bu ayaklandırmaları bastırmak, milyonlarca sterline ve çok sayıda askere mal olmuştu.
Mezopotamya’da Abbasilerden (13. yüzyıl) bu yana kurulan birinci Arap hükümetine de Şiiler neredeyse tek ses halinde karşı çıkıyorlar, onu bir İngiliz projesi olarak görüyorlardı. Şiiler nüfus olarak daha fazla olsalar da iktidar dışında bırakılmışlardı. Sünniler, Şiilerin Osmanlı yönetimindeyken de idarenin hiçbir kademesinde yer almadıklarını hasebiyle en küçük bir siyasi gelenekleri olmadığını savunuyorlardı. Gertrude, daha laik bulduğu Sünnileri Şiilerin üzerinde tutuyordu ve onların egemenliklerinin artması için uğraşıyordu. 1920’de tuttuğu bir notta, “Her hükümet Şii ulemayı kamu sorunlarından uzak tutmak üzere bir gaye gütmüştür” diye yazmıştı.
Kürtlere özerklik verilmesine karşı
Irak’ın kuzeyindeki fırtınalı Kürt bölgesine gelince Churchill özerklik önerdi; burada oluşturulacak bir Kürt bölgesi Araplarla Türkler ortasında bir tampon vazifesi yapabilirdi. Gertrude ise onunla tıpkı fikirde değildi; yeni Irak devletinin başarılı olabilmesi için petrol zengini Musul ve Kerkük ile buğday deposu Tikrit’i kesinlikle içermesi gerektiğine inanıyordu. “Kürt bağımsızlığı için harcayacak tek bir penimiz yok” diyordu. 1922 yılına gelindiğinde, Türkler Kürtlerin bağımsızlık talebini kabul etmiyor, Kral Faysal ise Irak dahilinde özerk bir Kürt hükümetine tek bir kuralla müsaade vereceğini söylüyordu. Kürtler, ekonomik ve siyasi hususlarda direkt Irak’a bağlı olacaktı, bu yıllar sonra Saddam tarafından uygulanacak modeldi.
Gertrude’nin belirlediği Irak, kuzey hududu hariç çabucak hemen tıpkı kaldı, bugüne kadar geldi lakin bizim güneydoğu, Irak’ın da kuzeyi olan hudut, lakin 1926’da belirlenebildi. Irak hududu sorunu ve bilhassa de Musul sorunu Lozan’da çözülememiş, ileriye bırakılmıştı. İngiliz ve Türk delegeler, 1924 yazında İstanbul’da bir ortaya geldiler ancak bir muahedeye varamadılar ve bahis Milletler Cemiyeti Konseyi’ne götürüldü. Kurul, 1925’te Musul’un İngiltere’ye bırakılmasına karar verince, Türkiye 5 Haziran 1926’da İngiltere ile bu karar doğrultusunda istemeye istemeye Ankara Anlaşması’nı imzalamak zorunda kaldı. Irak 1932’de bağımsız oldu ve Türkiye’nin 1936’da, Irak Krallığı ile mutabakatın uzatılması ile ilgili yeni bir bir protokol imzalamasından sonra, hudut bugüne kadar motamot kaldı.
Gertrude’nin üretimine katkıda bulunduğu ve daha sonra kimileri Saddam tarafından da sürdürülen bu siyasetler ortasında, Kürt dağlarını Türkiye ve Rusya’ya karşı tampon olarak kullanmak; Sünni Müslüman ve öbür azınlıkları Şii çoğunluk üzerinde hakim kılmak; Necef, Kerbela ve Kazımiye’deki Şii ulemayı bastırmak ve gerekirse İran’a sürmek; büyük toprak ağalarını ve aşiret önderlerini satın almak; uydurma referandumlar düzenlemek ve siyasi denetim aracı olarak kullanmak yer alıyordu.
Tahtını yaptı bahtını yapamadı
Yaprak bile kımıldamayan bir yaz günü (12 Temmuz 1926) Gertrude daha 58 yaşında bir odada sessizce vefata gitti. Mevt nedeni olarak “yoğun ölçüde uyku ilacı alması ” gösterilse de Irak siyasetinde bir tasfiye sonucunda suikasta kurban gittiği de sav edilir.
Bu sıra dışı bayan tahminen de derin bir depresyona girmişti. Sevdiği adamlardan hiçbirine kavuşamamış, yuva kuramamıştı. Birinci aşkı, evli bir adam olan Binbaşı Dick Doughty-Wylie ile Anadolu’da tanışmıştı. Adam, Konya’daki İngiliz Konsolosluğu’nun vekiliydi. Sonraki yıllarda o bir yana Gertude bir yana savrulmuştu. Aşk ve tutku dolu mektuplardan sonra İngiltere’de bir ortaya geldiklerinde, Gertrude hem Victoria bölümünün katı ahlak kurallarıyla büyüdüğü için hem de evli bir adama aşık olmanın vicdan azabıyla bu bağlantıyı yaşayamadı. Tıpkı vakitte madalyalı bir asker olan Doughty-Wylie, 1915’te Çanakkale Savaşı sırasında başına şarapnel kesimi isabet etmesi sonucunda öldü. Gertrude, uzun müddet bu acıyı içinden atamadı.
Gertrude, vefatına yakın Irak siyasetinde hala değerli bir pozisyondaydı lakin yapılan son anayasa değişikliği ile eski tesir ve prestijini kaybetmişti. Bunalımlı bir ruh hali içine giren sıra dışı bayan kendisini arkeoloji çalışmalarına vermişti. Irak Ulusal Müzesi’nin (Bağdat Arkeoloji Müzesi) kurulması için tam 4 yıl uğraştı. Müze, Gertude’nin 1926’da vefatından kısa bir mühlet evvel resmen açıldı. Gertrude bu proje de bitince buhrana girdi. Kimilerine nazaran intihar etmişse bile bunun nedeni başarısız olması değil, artık ona gereksinim duyulmaması ve kendisini boşlukta hissetmesiydi. Irak ve İngiltere için yapabileceği her şeyi yaptığının farkındaydı. Artık gelecek oburlarının elindeydi.
Bir ülkenin hatta bir bölgenin bahtını etkileyen Gertrude’un hissesine hayatının son deminde yalnızlık düşmüştü. İngiliz erkeklerin birçok onu kendileriyle hâlâ eşit görmüyor, o da onların yalnızca giyim-kuşam ve çay partileriyle meşgul eşlerine zirveden bakıyordu. Meğer Araplar Gertude’yi benimsiyor, kendilerinden biri sayıyorlardı. İşte o yıllarda en çok istediği şeylerden birisi, krallık yolunu açtığı Faysal tarafından onaylanmaktı.
1926 yılına gelindiğinde Gertrude’nin gücü tükenmeye başlamıştı. Saltanatı sona ermişti. Aile serveti yok olmuştu. (Tüm parasını Irak’ta İngiliz Arkeoloji Enstitüsü’nün kurulması içim bağışladı.) Bir yıl evvel kız kardeşini tifodan kaybetmişti. Son aşkı da ona sırt çevirmişti. Sıhhati bozulmuştu. Vücudu yorgun ve bitkindi. Bağdat’ta yalnızlığını, “etrafta yalnızca ölülerin kemikleri var” kelamlarıyla anlatan Gertrude için kaçınılmaz son gerçekleşti. Cenazesi devlet merasimiyle kaldırıldı ve Bağdat’taki Hıristiyan Mezarlığı’nda toprağa verildi. Gertrude, geride 9 kitap, 1600 mektup, 16 günlük, 7 bin fotoğraf bıraktı.
Gertrude’nin yolunu açtığı Haşimi Hanedanlığı 1958’deki askeri darbeyle sona erdi. General Abdülkadir Kasım liderliğindeki askeri yönetim 1963’te Baas Sosyalist Partisi tarafından devrildi. ABD ve İngiltere’nin başını çektiği koalisyon güçleri “kitle imha silahları” var palavrasıyla Irak’ı 2003’te işgal ederek (Baas dönemi) Saddam sayfasını kapattı. Irak, Saddam’dan sonra demokrasiye kavuşmak bir yana daha şiddetli ve sonu gelmeyen mezhep savaşlarına sahne oldu. Gertrude, Bağdat’taki sade mezarında yatarken İngilizlerin çıkarları doğrultusunda Irak’a attığı dikişler sökülmeye devam ediyor…
KAYNAKÇA
-Janet Wallach, “Çöl Kraliçesi”, Çeviren: Püren Özgören, Can Yayınları, 5.Baskı 2018, İstanbul.
-Gül Atmaca, “Irak’ın Hudutlarını Çizen Kadın”, Bilim ve Gelecek Mecmuası, 77.sayı, Temmuz 2010.
T24
