Gül Atmaca

ABD, İran’ın nükleer silah üretmek için uranyum zenginleştirme faaliyetinde bulunduğunu argüman ediyor. Ceza olarak İran iktisadının bel kemiğini oluşturan petrol sanayi ve yan eserlerine ambargoyu devreye sokuyor. Bu türlü olunca, temel gelir kaynağı petrol satışı olan İran birçok açıdan ziyan görüyor. İran’da bugün petrol gelirinin büyük kısmı İslam rejiminin bekçiliğini yapmak üzere kurulmuş olan lakin vakitle dev bir ticari güç haline gelen İhtilal Muhafızları’nın elinde toplanıyor. Ayrıyeten petrolün bir kısmı kayıt dışı ve yasa dışı yollardan satılıyor ve bunun Türkiye’deki yansımalarını da (Rıza Zarrab örneği) düşününce kimleri varlıklı ettiği ortada. Yani anlayacağınız Batı’nın ticari yaptırımları asıl İran halkını vuruyor.  

TIKLAYIN – Orta Doğu’da sonlar neden dikiş tutmaz-I

Petrol için “nimet mi lanet mi” derler ya tam da 20.yüzyılın başında kömür yerine petrol kullanılmaya başlanmasıyla emperyalistler Orta Doğu’da sömürü rotasını buna nazaran belirlemeye başladılar. Aslında, 19.yüzyıla kadar gidersek İran’ın daha o vakit bile periyodun iki emperyalist ülkesi İngiltere ve Rusya’nın çarpışma alanı olduğunu görürüz.

İpek ve Baharat yolu üzerindeki İran, deniz yolunun daha faal kullanılmasıyla eski stratejik kıymetini yitirmiş üzere gözükse de İngiltere için Hürmüz Boğazı üzere son derece değerli bir limana sahip olması, Hindistan ve Rusya ile hudut komşuluğu nedeniyle yabana atılmayacak bir yerdeydi. İngiltere’nin 19. yüzyıldaki stratejik çıkarları Hindistan’ı, hasebiyle Hindistan’a ve öbür sömürgelere giden ulaşım çizgilerini korumak ve ticari üstünlüğünü devam ettirmek üzerineydi.

İran Şahı Nasır, sıcak denizlere inmek için tek pürüz olarak İran’ı gören Rusya’ya karşı İngilizlerin takviyesini almak için onlara imtiyazlar vermeye başladı. Örneğin, 1872’de Reuters haber ajansının da kurucusu olan Baron Paul Julius de Reuters’a, demiryolu, karayolu, tramvay yolu, sulama sistemleri kurmak; altın ve gümüş hariç maden işlemek için geniş haklar tanıdı. Şah, bir İngiliz sigara şirketine, İran tütününün üretimi, satışı ve ihracıyla ilgili haklar tanıdı. (Kitlesel protestolar kararın değişmesiyle sonuçlandı lakin bu İngilizlerin istediği yüksek tazminatlar yüzünden İran’a pahallıya mal oldu.)

Kömür yerine petrol

İngiltere, 20. yüzyılın başlarında kömürün yerine petrolün geçmesiyle İran’ın ana kaynağı olan petrole göz koydu. İran’ın İngilizlere tütünden çok daha değerli bir husus olan petrolün çıkarılması ve işlenmesi için imtiyazlar vermesi çok daha büyük bir yıkım getirdi. Londralı bir avukat ve işadamı olan William Knox D’Arcy’ya 1901’de İran’ın birçok yerinde petrol çıkarma müsaadesi verildi. İngiliz işadamı petrole ulaşmak için oldukça uğraştı ama1908’de Mescid-i Süleyman’da petrolü bulduğunda da ihya oldu. Burası dünyanın en büyük petrol alanı haline geldi ve bir yıl sonra “Anglo-Persian Oil Company (APOC)” doğdu. Kraliyet Donanmasından Sorumlu Bakan Winston Churchill, savaş gemilerinde kömür yerine petrol kullanmanın daha kârlı olduğuna karar verince, İngiliz Hükümeti APOC’un yüzde 51’lik payını aldı.

[APOC, 1935’te “Anglo-Iranian Oil Company (AIOC)”a; 1954’te ise “British Petroleum Company (BP)”ye dönüşecektir.]

Mevzuya dönersek AIOC’un kârın çok az bir kısmını İran’a vermesi büyük eza yaratıyordu. Örneğin, 1947’de petrolden 40 milyon pound elde edilmişken bunun yalnızca 7 milyon poundu İran’a verilmişti. Üstelik İngiliz yöneticiler lüks içinde yaşarken, İranlı personeller düşük maaş alıyor, makûs şartlarda yaşıyorlardı. İran’ın petrol gelirindeki hissesinin arttırılması ve personellerin çalışma ve hayat koşularının uygunlaştırılması için verilen eforlar ise karşılıksız bırakılmıştı.

İşte bu türlü bir periyotta, ulusal solcu bir avukat ve siyasetçi olan Muhammed Mussadık, 1951’de Başbakan olunca petrolün ulusallaştırılması için adımlar atmaya başladı.

Muhammed Musaddık, 1882’de Tahran’da dünyaya geldi. Annesi, Kaçar Şahı’nın kuzeniydi. Babası ise devlet vazifelisiydi. Çocukken “musaddık el saltanat” unvanını aldı. Avrupalılar bunu kısaltarak Ona “Musaddık” dediler.

İsviçre’de Lozan Üniversitesi’nde hukuk doktorasını tamamladı. 1914’te İran’a döndükten sonra Fars vilayetine vali olarak atandı. İstek Han’ın (sonradan İstek Şah Pehlevi olacak) 1921’de düzenlediği darbeyle idarede güçlü bir pozisyona gelmesinden sonra, evvel maliye bakanlığı, akabinde da kısa müddetle dışişleri bakanlığı misyonunda bulundu. 1923’te Ulusal İstişare Meclisi’ne seçildi. Ama 1925’te İstek Han’ın kendisini şah ilan etmesine Parlamentoda karşı çıkan dört adamdan birisi oldu. Bu hali üzerine bütün vazifelerinden uzaklaştırılan Musaddık’ın, “Et suyu çorba sobanın üstüne konmuş, ben bu çorbanın sebzelerinden olmak istemiyorum” dediği söylenir.

Petrolü ulusallaştırma kararlılığı

Musaddık, İstek Şah Pehlevi’nin 1941’de oğlu Muhammed İstek Pehlevi lehine tahttan çekilmek zorunda kalmasının akabinde, siyasi yaşama dönerek yine meclise seçildi (1944). Sovyetler Birliği’ne İran’ın kuzeyinde petrol çıkarma ve arama hakkı tanınmasına karşı başarılı bir muhalefet yürüttü. Akabinde İngilizlere ilişkin AIOC’un İran’daki tesislerinin ulusallaştırılması davetinde bulunarak, milliyetçi etraflarda büyük saygınlık kazandı. Musaddık’ın hazırladığı İran petrollerinin ulusallaştırılmasını öngören yasa tasarısı 1951’de meclisten geçti ve Şah, meclisin bu kararıyla daha da güçlenen Musaddık’ı başbakanlığa getirmek zorunda kaldı.

Musaddık birkaç ay içinde petrol şirketinin İranlılara devredilmesi ve İngiliz çalışanların yurtdışı edilmesi için talimat verdi. O’nun 1951’de İran petrolünü ulusallaştırması dünya çapında yankılara neden oldu. İngiltere öfkeliydi. İstek Şah devrinde şimdiki ismi BP olan AIOC’a verilen imtiyazlar, İngiltere’ye, İran’a kolonisiymiş üzere davranma bahtı vermişti. O denli ki 40 yıl boyunca İngiltere buradan büyük kâr sağladı; büyük dünya savaşları sırasında, ülkesinin esas gelir kaynağı olan BP, İran hazinesine fakat kırıntılar bırakmıştı. Musaddık’ın İran petrolünü millileştirmesinin akabinde öteki devletlerin de tıpkı yolu izlemesinden çekinen İngiltere, İran petrolüne ambargo koydu.

Musaddık Hükümeti, 1951 yılının Haziran ayında, İngilizlerin tezgahladığı, İngiliz Hükümeti ile AIOC’un rüşvet verdiği İranlı siyasetçi, gazeteci ve hatta birtakım solcuların da yer aldığı casusluk ağını ortaya çıkardı. İran, İngiliz Konsolosluğu’nu kapattı, İngiltere elçisini geri çağırdı. Musaddık, 1951 yılında New York’a gidip Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nde İran’ın kendi petrolünü ulusallaştırma hakkını savundu. İran Başbakanı, İngiltere’nin İran petrolünden yalnızca 1950 yılında elde ettiği gelirin bile yüzyılın birinci yarısında İran’a verdiği paydan fazla olduğunu da söyleyerek çok tesirli bir konuşma yaptı.

Musaddık, 1952’de Time mecmuası tarafından yılın adamı seçildi. Yani yedi ay içinde iki kere dergiye kapak olmuştu!

İranlı önder 1952 yılının Haziran ayında, Lahey’de gidip, Memleketler arası Mahkeme’ye, AIOC’un İran’ı nasıl sömürdüğünü ve İngiltere’nin İran’ın içişlerine nasıl karıştığını gösteren 200 sayfalık bir doküman sundu.

İngiltere ise İran petrolüne yönelik ambargoyu ağırlaştırdı, İran’ın mal varlığını dondurdu, hatta İran’ı işgal etmekle tehdit etti. Ama bu teşebbüsler de işe yaramayınca darbeye başvuruldu: Musaddık gitmeliydi.

CIA denetiminde darbe

İngiltere ve ABD, 1953 yılında Musaddık’ı devirmek için CIA’in denetimindeki İran istihbaratı SAVAK’ın da yer aldığı AJAX Operasyonu için düğmeye bastı. Operasyonun başına eski ABD Lideri Franklin D. Roosevelt’in yeğeni ve CIA’in Orta Doğu Şefi Kermit Roosevelt getirildi. Birinci darbe teşebbüsü başarısız oldu fakat bir kaç gün sora Şah yanlısı asker ve çapulcuları Tahran’ın merkezini, radyo istasyonunu ve Musaddık’ın konutunu bastı. ABD ve İngiliz istihbaratının en kirli operasyonlarından biri gerçekleştirildi. Musaddık devrildi, Şah iktidarı tekrar garanti altına alındı.

İngilizler BBC’nin Farsça servisini Musaddık tersi yayın yapmak için kullandı. BBC, 2011’de yayınlanan “Sinematoğraf” isimli belgeselde darbesinde rol aldığını kabul etmişti.

AIOC, darbenin çabucak akabinde İran petrollerini beş ABD’li firmayla birlikte işletmeye başladı. Musaddık ise göstermelik bir yargılamanın akabinde mahpusa atıldı, “vatan hainliği” suçlamasıyla ceza aldı. Üç yıl boyunca hücre hapsine çarptırıldı. Kalan yıllarını doğum yeri olan Ahmedabad’da mesken mahpusunda geçirdi. Burada, 5 Mart 1967’de 85 yaşındayken hayata gözlerini yumdu. Musaddık, konut mahpusunda olduğu yıllarda meşhur abadan paltosu omzunda, Şah’a şöyle sesleniyordu:

“İyi günler geçer, makûs günler de geçer. Geriye iyi nam ya da makûs nam kalır”

Musaddık, bağımsız ve demokratik bir İran’ın hayalini yaşatıyordu. Ona nazaran bir ülkenin siyasi bağımsızlığı ekonomik bağımsızlığından geçiyordu. İngilizlerin 150 yıldır devam ettiği müdahale, sömürü sistemini ortadan kaldırmak istedi. Musaddık, bağımsız yargı sistemi, inanç ve siyasi özgürlüğü, adil seçim sistemini savunuyordu. Birçok toplumsal ıslahatı hayata geçirmeye çalıştı; kadın-işçi ve çiftçi hakları için uğraştı. Kırsalı geliştirme projeleri ve çiftçiye takviye için fonlar oluşturdu. (Sürgün hayatının kıymetli bir kısmını köyde geçirdiği için kırsal hayata yabancı değildi)

Batılılar Musaddık’ın manevi bedeller için ekonomik çıkarları tehlikeyi atmasını da anlamıyorlardı. Meğer Musaddık için petrol, hayat, umut ve özgürlük demekti. Ona nazaran petrol yabancı güçlerin eline geçeceğine toprak altında kalması daha güzeldi. 

19 Aralık 1953’te askeri mahkemede “vatan haini” olarak yargılanan Musaddık, şunları söylemişti:

“Evet, günahım, daha büyük günahım hatta en büyük günahım bana, aileme kesilen faturaya; hayatımı, onurumu ve mal varlığımı kaybetme riskine karşın İran petrol endüstrisini ulusallaştırmak ve dünyanın en büyük imparatorluğunun hem siyasi hem ekonomik sömürüsünden kurtarmaktı… Allah’ın müsaadesi ve halkın isteğiyle milletlerarası casusluk ve sömürgeciliğin bu yırtıcı ve rezil sistemine karşı savaştım… Bahtımın, ileride Orta Doğu’da sömürgeci çıkarların kölelik ve hizmet zincirini kırmakta örnek olacağının çok iyi farkındayım.”

Siyasi ömrü muvaffakiyetle sonuçlanmamış, 1953 darbesiyle sözün tam manasıyla yere çakılmıştı ancak İranlılar “yenilen” kahramanlara karşı naziklerdi. Zira değerli olan düşmesi değil nasıl düştüğü ya da düşürüldüğüydü. Bir öteki deyişle, daha yüksek, metafizik bir seviyede bakınca berbat bir güç tarafından mağlubiyete uğratılmak aslında “kahramanlık” tı. İran destanları bu türlü kahramanlarla doluydu…

Musaddık’ın devrilmesi ve yerine kukla başkan Şah’ın getirilmesi Batı’ya uzun vadede büyük ziyan verdi zira Şah’ın, ABD’lilerin yardımıyla inşa ettiği gemi su almaya başlamış ve Ayetullah Humeyni’nin iktidarına giden yol döşenmeye başlamıştı. Musaddık’ın devrilmesi, ABD’nin Orta Doğu’da “ucuz diktatörler” e dayanak vermesinin de başlangıcıdır.

İngilizler öteki Doğu halklarına olduğu üzere İranlılara da zirveden bakmışlardı. Yüzyıllar uzunluğu içişlerine karıştıkları üzere öz kaynaklarını sömürmüşlerdi. İran-Irak Savaşı’nda (1980-88) İngiltere’nin savaşı başlatan ve kimyasal silah kullanan Saddam’a dayanak vermesi İranlıları daha da kızdırıyordu. İran’daki İslam Devrimi’nden sonra da beşerler ABD’ye “Büyük Şeytan” diyorlarsa, İngiltere’ye “küçük şeytan” derler.

Kaynakça

Christopher de Bellaigue, “Patriot of Persia: Muhammad Mossadegh and a Tragic Anglo-American Coup”, HarperCollins, 2012, NY, London.

Farhad Diba, “Mohammad Mossadegh: A Political Biography”, 1986, London.

www.mohammedmossadegh.com

T24