Selin Tamtekin*
Londra

Söyleşimiz yazın sonlarına yanlışsız gerçekleşiyor. İstanbul’da bulunduğum mühlet zarfında geçirdiğim en sıcak günün akşamüzeri sanatkarın stüdyosuna varıyorum. Defne Tesal’ın stüdyosu Anadolu yakasında, sessiz bir sokağın içinde. Yemyeşil bir art bahçeye bakan, yüksek ağaçların gölgesindeki stüdyosu maruz kaldığım bunaltıcı sıcaktan sonra serin bir avuntu.

“Tereddüt seçim yapmadan evvel nefes aldığın bir yer” 

Tesal, yapıtlarını göstermeden önce, bana standının temasını anlatıyor:

“Tereddüt, birinci anda negatif bir çağrışım yapan bir söz,” diye kabul ediyor sanatçı ve ekliyor, “ama aslında bir seçim yapmadan evvel nefes aldığın bir yer. Bunun o kadar da makus bir yer olması gerekmiyor. Orada biraz durabilsem ve vakti esnetebilsem… Bir duraksama anı, hiçbir şey bir yere ilerlemiyor; lakin tıpkı vakitte her şey hareket halinde, huzursuz, kıpır kıpır – ileri-geri. O andaki hareketlere ve his durumlarına bakmak istedim.”

“Yaklaşımının meditatif bir tarafı var mı? diye sorduğumda, kendi yapıtlarının de olduğu üzere sakin ve fikirli tutumuyla soruyu kafasında ölçüp tarttıktan sonra cevaplıyor: “Evet, bence var. Genelde, işlerimin günlük hayatımızda yakalayamadığımız içimizdeki kendi ritmimizi çağrıştırabilmesini istek ediyorum.  Bu yüzden dingin, akışkan ve ritmik işler yapmayı seviyorum.” 

“Sürekli hareket halinde olacaklar – kıpır kıpır”

Tesal bir poşetten gevşek bir pamuk ipliği yumağı çıkartıyor. Bir an ipe dokunup ham dokusunu parmaklarımın ortasında hissediyorum. Bana bu materyalle Pilevneli’nin üst katında geniş bir alanı kaplayacak olan yere has bir yerleştirme kuracağını belirtiyor.

Tavana ve yere sabitlenmiş, sayısız dikey ipler – doruktaki sessiz pervanelerden çıkan hafif rüzgârla yavaşça dalgalanacaklar. 

“İpler hiçbir yere gitmiyor olacaklar; tıpkı vakitte daima hareket halinde olacaklar – kıpır kıpır,” diyor Tesal.

Akabinde, bana stantta çerçevesiz bir halde asılı olarak sergilenecek olan küçük peyzajlar sersinden örnekler göstermek üzere bir klasör çıkartıyor. 

Peyzaj, sanatkarın uzun vakittir merak duyduğu bir alan. Tesal 2013 yılında pamuk ipiyle kumaş üzerine işleyerek gerçekleştirmiş olduğu peyzaj serisinde, gökyüzü, deniz ve dağlar toprak tonlarında kısımlara indirgenmişti. 

Daha yakın vakitte üretmiş olduğu peyzajlar serisi çizgili ve kareli defterler üzerine yapılmış.  Sanatçı, kurallı sayfa sistemine itaat ederek mürekkep kalemi ve metal cetveliyle arka arda çizgiler çiziyor kâğıdın üstüne. Mürekkepler birbirlerine bulaştıkça ister istemez desenler – peyzajlar – kendi kendilerine oluşmaya başlıyorlar.   

“Beraber çalıştığım gereçler bana sürprizler yapınca aslında o kadar da denetim sahibi olmadığım ortaya çıkıyor – bu üretirken çok aradığım bir his,” diye yorumda bulunuyor Tesal. 

“Bir sanatçı olarak vakti nasıl geri kazanabilirim?” 

Tesal’ın olgun sanatsal vizyonundan etkilenmiş bir halde teker teker klasörün içindeki işleri inceliyorum – onu, bu tekrara dayalı hareketi tüm dikkatiyle yaparken başımda canlandırarak. 

“Bir müddettir ‘zaman’ mefhumu aklımı kurcalayan bir sıkıntıydı. Daima düşünüyordum, vakti nasıl geri kazanabilirim diye. Sonra bu kitaba rastladım. O hislerimi daha iyi tanımlamama yardımcı oldu.” 

Tesal’ın, çalışmalarına kuvvetli bir etkisi olduğundan kelam ettiği kitap, Byung-Chul Han’ın “Zamanın Kokusu: Bulunma Sanatı üzerine Felsefi bir Deneme” isimli yapıtıdır.

Kitapta bir noktada Han şunu savunur: “Varlık faal olmaya indirgenemez. Eylemenin kendisi bile, donarak salt emeğe dönüşmemek için duraklama anları içermelidir (…) Aksiyona geçmeyi emekten ayıran şey bir aksiyon fazlalığı değil, duraklama yetisidir. Tereddüt etmeyi bilmeyen kişi, bir işçidir.”*

Kanımca, bu herkesin ortada bir bakıp üzerine baş yorması gerektiği bir paragraf.

Sanatkara “zamanı nasıl geri kazanabilirim” derken tam olarak neyi kastettiğini sorduğumda şu formda cevap veriyor:

“Yaşadığımız bu çağda, bilhassa kent hayatında, ‘zaman’ bizi denetimi altına almış bir araç haline dönüşmüş durumda. İçsel vaktimiz, kendi ritmimiz yerine ortak saatlerimize riayet ediyoruz. Bundan ötürü başımda şöyle bir soru oluşuyor: bir sanatçı olarak vakti nasıl geri kazanabilirim?” 

“Bir müddet sonra kendi koreografilerini yapmaya başlıyorlar”

Çabucak akabinde şu formda karşılık veriyor: “Sonuca varmayan eylemeler yaparak. İğneleri daima düşürmek üzere, tıpkı hareketi tekrar etmek koşuluyla. Aslında iğneler bir şeyleri tutturmak için varlar fakat onun yerine yalnızca düşseler ve biz yalnızca bunu izlesek.”

Tesal, üç görüntü çalışmasından oluşan ‘Düşenler Serisi’ndeki bir görüntüsüne değinmekte. Bu görüntüler stantta başka ekranlarda kesintisiz olarak oynuyor olacaklar.  Sanatçı, ‘Düşen İğneler’, ‘Düşen İpler’ ve ‘Düşen Nohutlar ‘da metal iğneleri, uzun bir pamuk ipliğini ve kuru nohutları düştükleri yüzey alanını kaplayana dek düşme aksiyonunu gerçekleştirirken sinemaya almış. Tesal bana rastgele bir formda manipüle etmiş olmadığı bu görüntülerden kısa klipler gösteriyor.  Londra’ya geri döndüğümde, bu görüntüleri nihayet sonuna kadar izleme imkânım oluyor. İşte o vakit farkına varıyorum: her ne kadar tanecikler daima birebir süratte düşüyor olsalar da, vakit zaman her görüntüde, ivme ve yavaşlama ve sistemsiz hareket hareketi üzere göz aldatmaları yaşanıyor.

Bu görüntülerin kısa kliplerini hala sanatkarın stüdyosunda izlerken, o şu yorumda bulunuyor: ”Bir müddet sonra güya kendi koreograflarını yapmaya başlıyorlar ve beni yaptıran olmaktan çıkarıp izleyiciye dönüştürüyorlar.”  

“Birçok işim konsantrasyon çalışması” 

Sergilenecek bir öbür kâğıt üzerine çalışma serisine ilişkin olan, ‘Yansı’, ‘Pus’ ve ‘Buz’ inceden inceye işlenmiş büyüleyici soyutlamalar. Tesal her birinde, sistemli olarak soluk renkli transparan markerlarla özdeş çizgiler tatbik etmeye devam etmiş. 

Daima bir ortada bu denetimli çizgiler sanatkarın el işlerinde kullandığı pamuklu ham kumaşın çapraz kesişen dokusunu anımsatıyor.  Bu yumuşak çizgilerin kimileri üst üste bindikçe, belli yerlerde katmanlar oluşmuş, üst üste geçmiş olan dikişler üzere, ve orta sıra, ‘Düşenler Serisi’nde’ olduğu üzere, göz aldatmasına yol açıyorlar – bu sefer hareket yanılgısına. Bu yapıtların temsil ettikleri haller (yani yansı, pus ve buz) birebir vakitte tereddütün o ortada olma safhasıyla da bağdaşmakta. 

Usta yapmadan yapar 

En son, sanatçı katlanmış bir kumaş ortaya çıkarıyor. Büyük çalışmayı yanlarından tutup bana gösterdiğinde, hala imal kademesinde olan ultramarin mavisi kayanın imgesini seçebiliyorum – sanatçı o evrede yapıtı yarısına kadar işlemeyi tamamlamış durumda. Tesal bana bu eser için ilhamını nereden aldığını açıklıyor:

“Birkaç ay önce çok hoş kayalar görmüştüm Ege tarafında. Çok stabil duruyorlar lakin aslında onlar da daima bir değişim halindeler.”

‘Mavi Kaya’ ve stantta sergilenecek diğer bir çalışma, ‘Usta Yapmadan Yapar’ın ortasındaki bağ aşikâr.

Tesal el kamerasıyla tek başına bir ağacı, 18 dakika boyunca sinemaya almış.

“Konsantrasyonumu kaybettiğimde kamerayı kapadım – bu da 18 dakikaya varınca oldu,” diye belirtiyor sanatçı.

Bu sessiz görüntü çalışmasına, insanların oturup izlemeleri (ve umut ediyorum ki odaklanıp derin fikirlere dalmaları) için kendisine ilişkin bir karanlık oda ve bir sıra tanzim edilecek.

Birkaç sefer kuşların kollarına konup havalandıklarına şahit oluyoruz. Lakin bunun dışında pek bir şey olmuyor bu görüntüde. Öte yandan, çok fazla şey birebir anda gerçekleşmekte: hafif bir meltemle, bu harika ağacın güçlü, yaprak dolu kısımları daima bir ortada ve tek başlarına salınmakta – kendi içsel rapsodisini icra etmekte olan bir senfoni misali.

“O ağaç o kadar tam ve eforsuz ki. Tek yapmak istediğim durup onu izlemek. O, hiyerarşik olarak stanttaki başka işlerin üstünde – ulaşmak istediğim noktayı söz ediyor,” diye açıklıyor Tesal. 

Sanatkara ağaçları gözlemlerken nasıl, o kendilerinden emin ve sessiz duruşları ve bizden daha uzun ömürleriyle, onların bizden daha fazla hikmete ve muhtemelen varoluş üzerine daha kapsamlı bir anlayışa sahip olabileceklerini bazen zihnimde canlandırdığımı belirtiyorum.

“Bu niyet çoğunlukla bana iç huzuru veriyor, ki bunu senin bu görüntü çalışmanı izlerken de deneyim ettim,” diye açıklamada bulunuyorum.

Tesal gülümseyerek şu formda cevap veriyor:

“Kendimizde aradığımız, o sırada çıkaramadığımız hissi güya onun bize verdiğini düşünerek bir yandan kendimizi projekte ediyoruz. Lakin bu gösteriyor ki, bu hisler bizim için o kadar da uzak değil – bunu düşünmek bana umut veriyor.”

Defne Tesal, “Tereddüt” solo standı 27 Ekim – 5 Aralık 2021 tarihleri ortası İstanbul, Pilevneli Dolapdere’de sergilenecektir.  

*Han, Byung-Chul, “Zamanın Kokusu: Bulunma Sanatı üzerine Felsefi bir Deneme” çeviri: Şeyda Öztürk (Metis Yayınları, 2018) s:113

T24