5 Haziran Dünya Etraf Günü’nde bilim insanları, iklim krizi ve etrafa tesirleri konusunda güçlü ihtarlarda bulunuyor. Dünyada bu tesirlerin en ağır hissedildiği bölgelerden Akdeniz havzasında yer alan Türkiye için de uzun vakittir tehlike çanları çalıyor.

Türkiye’de etraf meselelerinin listesi bir oldukça kabarık: Orman tahribatı, su kaynaklarının yitirilmesi, iklim değişikliğinin insan ve tabiat üzerindeki tesiri, denizlerin ve toprağın kirletilmesi, hava kirliliği, fosil yakıtlar, atık ve çöp problemleri…

Son olarak Marmara Denizi ve İstanbul Boğazı’nda ortaya çıkan müsilaj, etrafla ilgili korkuları daha da derinleştirdi. Halbuki uzmanlara nazaran tehlike her vakit bu kadar gözle görünür olmayabiliyor.

Meseleler alt alta yazıldığında karamsar bir tablo ortaya çıksa da, bilim insanları tahlilin “imkansız” olmadığında hemfikir. Lakin kronik hale gelen kimi problemler, etraf konusunda tahlillere ulaşmayı daha da geciktiriyor.

1. ‘Geri dönülmez noktaya gelene kadar adım atılmıyor’

Bilim insanlarının ve etraf uzmanlarının bir şikayeti, etraf meselelerinde ‘geri dönülmez noktaya gelinmeden önce’ adım atılmıyor olması.

İklim değişikliği ve çevresel sıkıntılar, uzun vakte yayılabiliyor. Hasebiyle önemli değişimler her vakit çıplak gözle görünür olmuyor. Bir sorunun açıkça görülür hale gelmesini beklemek, bazen tahlil için geç kalınması manasına geliyor.

BBC Türkçe‘ye konuşan Boğaziçi Üniversitesi Etraf Bilimleri Enstitüsü Öğretim Üyesi Dr. İrem Daloğlu Çetinkaya, İstanbul Boğazı’nı kaplayan ‘deniz salyası’, ya da müsilaj sıkıntısını örnek gösteriyor:

“Kırılma noktasını aştıktan sonra sorunları çözmeye karar veriyoruz. En başından, sorunu gördüğümüz noktada değil de sistem çöktükten sonra harekete geçiyoruz.

“Müsilaj bunun örneği. Sistem çökmüş, kırmızı alarm veriyor lakin evvelki ikazların hiçbirini dikkate almadığımız için bu noktada panik halde ‘Bunu nasıl çözebiliriz’ diye bakıyoruz. Bu yüzden etraf meseleleri ‘çözülemez’ damgası yiyor.”

Marmara Denizi’nde yaşanan müsilaj sorunu, çevresel dertleri derinleştirdi

Prof. Dr. Murat Türkeş de İstanbul Boğazı’nda geri dönüşü olmayan bir etraf sorunu yaşandığına ait 30 yılı aşkın müddettir ihtarlar yapıldığını söyleyerek bu durumu doğruluyor.

Boğaziçi Üniversitesi İklim Değişikliği Merkezi İdare Heyeti Üyesi Prof. Dr. Murat Türkeş, “30 yıldır sabah akşam konuştuk, lakin İstanbul bu hale geldi. Yaşanacaklar 30 sene evvel çok netti. Marmara Denizi’nin öldüğünü, bu türlü devam ederse geri dönüşünün olanaksız olduğunu hocalarımız çok net yazdılar” diyor.

Sıkıntılar gözle görünür hale gelmeden adım atılmaması, etraf problemlerinin tahlilini erteleyen en önemli nedenlerden.

2. Maddelerdeki istisnalar ve ‘özel izinler’

Türkiye’de etraf problemlerinin ‘çözümsüz’ görünmesinde, maddelerin uygulanma biçimi de devreye giriyor. Çünkü hangi kanunların hazırlanması gerektiğini sorduğumuz uzmanlardan, “Önce mevcut yasalar hakkıyla uygulanmalı” cevabını alıyoruz.

Ormanların korunmasını ve madencilik faaliyetlerini düzenleyen maddelerin kıssası, en dikkat alımlı örnekler ortasında.

İstanbul’da 3. Köprü inşaatı etrafa tesirleri tarafından tartışmalara neden olmuştu

Türkiye’de 2001’den bu yana maden faaliyetlerini düzenleyen kanunlar 21 sefer değişikliğe uğramış. 21 değişikliğin 5’i, maden müsaadelerini düzenleyen 7. hususa ait.

Uzmanlara nazaran her değişiklikte daha fazla tabiat varlığı, orman ekosistemi, su varlıkları ve kültür mirası madencilik faaliyetlerine açık hale gelmiş.

Prof. Dr. Murat Türkeş, Türkiye’de bugün doğayı, ormanları ve kültürel varlıkları, madencilik aktifliklerine karşı koruyan tek bir muhafaza statüsünün kalmadığını söylüyor:

“Madenler, güç, abartılmış otoyollar, köprüler, temas kavşakları, aklınıza ne gelirse… Kelam konusu bunlar olduğu vakit Türkiye’nin hiçbir zenginliğinin kıymeti kalmıyor. Bütün bu zenginlik bir rant alanı olarak düşünülüyor.

Aslında yasalar genel olarak mevcut. Fakat onların üzerinde yapılan değişikliklerin, özel müsaadelerin, tabiata, ormanlara, tarım alanlarına, su havzalarının aleyhine yapılan tüm değişikliklerin ortadan kaldırılması gerek.“

Yasa ve düzenlemelerde açılan gediklerin yarattığı meselelere verilen bir öteki örnek, Çevresel Tesir Değerlendirmesi (ÇED) raporları.

ÇED raporu sisteminin uygulanma maksadı, projelerin etrafa tesirlerinin ölçülmesi. Fakat bu emelini çoktan yitirdiği tarafında etraf uzmanlarının ağır tenkitleri var. Birçok etraf davasında da ÇED raporlarının bilimsel olarak hazırlanmadığı, raporların göstermelik olduğu savunuluyor.

Çanakkale’de Kazdağları’ndaki madencilik faaliyeti nedeniyle 348 binden fazla ağacın kesildiği raporlara yansıdı

Örneğin 2019’da Kazdağları yakınlarında Alamos Gold’un yaptığı altın madenciliği için ağaç kısımlarıyla ilgili ÇED raporunda, ağaç sayılarının hesaplanmasının kusurlu olduğu tarafında çok sayıda rapor yazıldı.

Türkiye Ormancılar Derneği, ÇED raporunda kesilecek ağaç sayısının 45 bin 650 olarak belirtildiğini lakin resmi kayıtlara dayanarak yapılan inceleme sonucunda kesilen ağaç sayısının 348 bin adet olduğunu açıkladı. Yani ÇED raporundaki sayının yaklaşık 7 katı.

Kanunların devre dışı kalmasının son örneği, 2020 yılının başında kapatılması gereken 13 kömür termik santralinin faaliyetlerini sürdürdüğünün açığa çıkması oldu.

İklim Değişikliği Siyaset ve Araştırma Derneği’nin (İDPAD) yayınladığı “Özelleştirilmiş Termik Santraller ve Etraf Mevzuatına Ahenk Süreçleri” raporuna nazaran, etraf mevzuatının gerektirdiği yatırımları tam olarak yapmayan, baca gazı ve yabanî atık depolama meselelerini çözmeyen bu santrallere süreksiz faaliyet evrakı düzenlendi ve faaliyet göstermelerine müsaade verildi.

3. ‘Tüketici, gücünün farkında değil’

Uzmanlara nazaran etraf sıkıntılarında tüketicilerin belirli mevzularda hal alamaması ve bütüncül bir yaklaşımın benimsenmemesi de sıkıntıların ‘çözümsüz’ kalmasında tesirli oluyor.

Türkiye’nin su kaynaklarındaki problemlere yönelik yaklaşım, bunun değerli bir örneği.

Coğrafik yapısı ve pozisyonu prestijiyle Türkiye’nin su sorunu yaşamadığına yönelik algı, bilim beşerlerine nazaran gerçeği yansıtmıyor.

Kişi başına düşen yıllık su ölçüsü 8 bin metreküpten fazla olan ülkeler su zengini, 2 bin metreküpten az olan ülkeler su kıtlığı yaşayan ülkeler ve bin metreküpten az olan ülkeler ise su fakirliği çeken ülkeler ortasında yer alıyor. Devlet Su İşleri’nin (DSİ) datalarına nazaran Türkiye’de yıllık kişi başına düşen su ölçüsü yaklaşık 1519 metreküp. Bu ölçüyle Türkiye, su kıtlığı çeken ülkeler kategorisinde yer alıyor.

Türkiye’de su döngüsünde yaşanan değişiklikler, daha az yağışlarla daha uzun müddet kuraklık yaşanmasına ya da daha çok yağış olaylarına neden oluyor

Dr. İrem Daloğlu Çetinkaya, öğrencilerinin kendisine “Türkiye nasıl su yoksulu olabilir?” diye sorduğunu anlatıyor:

“Beşerler, ‘Ben musluğu açtığımda su geliyor’ diye düşünüyorlar. Zira suyun nereden geldiğini de bilmiyorlar. İstanbul’da su etraf havzalardan taşınıyor.“

Türkiye’de hem su ölçüsünde, hem de su kalitesinde sorun yaşandığını belirten Çetinkaya’ya nazaran, “Türkiye’de su neden yetersiz kalabilir?” sorusu lakin bütüncül bir yaklaşım benimsendiğinde anlaşılabilir:

“Dolaylı olarak kullandığımız su, direkt kullandığımızdan daha fazla. Bu kısmı görmediğimiz için gözardı ediyoruz. Tüketici olarak gücümüzün de farkına varamıyoruz. ‘Akan suyu dişimizi fırçalarken kapatalım’dan öte bir gücümüz var.“

Tüketicilerin, “su ayak izlerini” de bilmeleri gerektiğinin altı çiziliyor.

Su ayak izi, bireylerin direkt kullandığı suyun ötesinde, satın alınan giysiden tüketilen besine kadar tüketicilerin aldığı eserlerde kullanılan toplam su ölçüsünü tabir ediyor.

Dr. İrem Daloğlu Çetinkaya, bilim dünyasıyla toplum ortasındaki kopukluğun da bilinçlenme probleminde rol oynadığı görüşünde:

“Karmaşık ve dinamik sistemleri anlamak kolay değil. Lakin bu, güçsüz olduğumuz manasına gelmiyor. Müsilaj için beşerler nasıl ayaklandılar? Artık seslerini çıkarıyorlar zira şu anda görme fırsatına ulaştılar. Bilimle toplum ortasındaki bağlantıda de bir kopukluk var.”

4. Etraf eğitiminde eksiklikler

Türkiye’de etraf eğitimi, ilkokul, ortaokul ve lise seviyelerinde veriliyor. Fakat ders içeriklerinde neden-sonuç bağlarının kurulmasında ve insan-doğa bağlantılarının kavranmasında eksikler bırakıldığı tarafında tenkitler sıklıkla lisana getiriliyor.

Etraf şuurunun eğitim sisteminin birinci basamaklarından itibaren alınması gerektiğini söz eden Boğaziçi Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. İrem Daloğlu Çetinkaya, olguların bir bütün halinde görülmesi durumunda öğrencilerin daha farklı reaksiyonlar verebileceğini kaydediyor:

“Birtakım kavramlar ve pahalar ne yazık ki ileri yaşlarda çok daha güç yerleşiyor. Okul öncesi eğitimden başlayarak tabiat ve insan ortasındaki bağlantı ve istikrar görülmeli ve mümkünse deneyimlenmeli. İlkokul, ortaokul, lise seviyesinde öğrenciler bu olguları tartışıyolar, ancak bütüncül biçimde görmedikleri için sebep sonuç alakalarını bilmiyorlar.”

Üniversitelerde etraf konusundaki derslerin mecburî tutulabileceğini belirten Çetinkaya, öbür ülkelerde bu derslerin öğrencilere kaide koşulduğunu da hatırlatıyor.

İtalya, geçtiğimiz yıl okullarda iklim değişikliği ve sürdürülebilir kalkınma dersini zarurî hale getiren birinci ülke olmuştu.

• Uzmanlar, TBMM İklim Komisyonu’nda uyardı: ‘Marmara ölürse, Karadeniz de ölür’
• Deniz salyası nedir, Marmara Denizi ne ileti veriyor?
• Kanal İstanbul’un etrafa tesiri ne olacak?

T24