Burak Dalgın*

“Kökü mazide olan âtîyim“

Yahya Kemal

‘Yerli ve millî’ sözü bir müddettir hayatımızda. Bu sloganla ima edilen, söylenen, vurgulanan ve yapılanlara baktığımızda enteresan bir çerçeveyle karşılaşıyoruz: kurumlar değil, şahıslar; hürriyetler değil, yasaklar; birebir millet ailesinin fertleri olan vatandaşlar değil, içimizdeki hainler; üniversal standartlar değil, kendimize özgü koşullarımız; memleketler arası müttefikler değil, düşmanlar; daha iyi bir hayat beklentisi değil, halimize sabretmek; dünyaya açılma değil, içe kapanma; yarına dair amaçlar değil, hayal eseri bir mazî…

Büyük bir medya gücüyle üzerimize boca edilen bu yaklaşım, benim anladığım ve benimsediğim olumlu milliyetçiliğin zıt kutbunu temsil ediyor. Gelin bunu biraz açalım.

Müspet milliyetçilik

Olumlu milliyetçilik deyince aklıma beş temel prensip geliyor:

Birincisi, milletin üyelerinin ferdî farklılıklarını koruyarak birebir ailenin üyeleri olması. Nazım Hikmet‘in ‘Yaşamak bir ağaç üzere tek ve hür/ ve bir orman üzere kardeşçesine‘ diye tabir ettiği hissiyat. Halbuki ‘yerli ve millî’ siyaset kendine oy vermeyenleri ‘farklı fikri olan vatandaşlarımız‘ olarak görmüyor, ötekileştiriyor.

İkincisi, milletin kozmik standartlarda kaliteli bir hayat sürdürmesi. Yani daha özgür, daha güçlü ve daha memnun olmak. Halbuki ‘yerli ve millî’ siyaset, yazının geri kalanında da göreceğimiz üzere, Türkiye‘nin her alanda (basın özgürlüğü, hukukun üstünlüğü, kişi başına ulusal gelir) küme düşmesine yol açtı ve ülkeyi vasatlığa mahkûm etti.

Üçüncüsü, milletin tehdit ve risklere karşı korunması. Sanayi İhtilali‘ni ıskalamanın bedelini bir imparatorluk kaybederek, Rumeli ve Kafkasya‘da büyük acılar yaşayarak ödemiş bir toplum için bu özellikle önemli. Halbuki ‘yerli ve millî’ siyaset sık sık kaygılara hitap etse de, gençlerin çoğunluğunun ülkeden gitmeyi istemesi yahut Bilgi Çağı’nı yakalayamamak üzere gerçek bekâ sıkıntılarına yol açtı.

Dördüncüsü, milletin dünyada prestijinin yüksek olması. Özal‘ın “Fatih Sultan Mehmet şunu yaptı, Yavuz Sultan Selim şunu yaptı diye geçmişle öövünebilmesidir. Sen dünyayla yarış edebiliyor musun? Yani, öbür ülkelerle yarış edecek adamların var mı? Daha iyi ressamın, sanatçın, tüccarın, siyasetçin var mı?” diye özetlediği yaklaşım. Bilginin ‘paylaştıkça büyüyen bir kaynak‘ olması ve yaşadığımız çağda hızla yayılması, ‘bir tarafın kazanması için diğerinin kesinlikle kaybetmesi gerekir‘ fikrini alt-üst etti. Artık, hem bireyler hem milletler için temel olan, dünyaya katma paha sunarak yücelmek. Halbuki ‘yerli ve millî’ siyaset, dizilerde canlandırılan hayali bir maziye ve varaklı dekorasyonlarda görülen sakil bir lükse sığınıyor.

Beşincisi, milletin geçmişten geleceğe birlikte yürümesi. Mahler‘in “Gelenek küllere tapmak değvilayet ateşi canlı tutmaktır” diye özetlediği şeyi başarmak. Maziden devraldığımızı, üzerine koyarak, güzelleştirerek gelecek jenerasyona devretmek. Halbuki ‘yerli ve millî’ siyasetin, kentlerimize, doğal varlıklarımıza ve kültürel mirasımıza yaptığı tahribat aşikâr.

Endeks milliyetçiliği

Gerçek-ötesi (post-truth) çağda insanları pek çok şeye (“Avrupa bizi kıskanıyor”) ikna etmeye çalışmak mümkün. Pekala, böyle bir evrede ‘yerli ve millî’den çıkış nasıl olabilir?

Dürüstçe aynaya bakarak işe koyulabiliriz. Benim ‘global kantara çıkmak‘, jeopolitika ve güvenlik analisti pahalı Metin Gürcan‘ın daha rafine bir tabirle ‘endeks milliyetçiliği‘ dediği yaklaşım bunu sağlıyor. Çünkü bizi kuşatan illüzyondan lakin böyle sıyrılabilir, somut durumun somut değerlendirmesini yapabiliriz.

Bu noktada, kendimize ölçü alacağımız performans kriterleri çok önemli. Çünkü neyi ölçüyorsak (İngilizce düzeyi, internet suratı, kişi başına ulusal gelir) onu önemsiyoruz demektir.

Belirlediğimiz alanlardaki sıralamamıza, kendimize emsal gördüğümüz ülkelerin durumuna ve kimlerle tıpkı ligde olduğumuza bakarak halimizi net halde anlayabiliriz.

İddiaların, temennilerin, hayallerin, spekülasyonların yerini soğuk kanlı bilgiler aldıktan sonra kendimize gayeler belirleyebilir, onlara ulaşmanın yol haritasını çıkarabilir, harekete geçebilir ve başarımızı ölçebiliriz.

Aynaya bakmak

‘Yeni‘nin Yol Haritası[1] yazısında, atmamız gereken adımlar için bir çerçkonuta önermiştim:

• Onarım, yani tamir (kurumlar ve haklar/hürriyetler);
• Entegrasyon, yani bütünleşme (kapsayıcılık ve evrensellik);
• Mobilizasyon, yani seferberlik (kadınlar ve gençler); ve
• Transformasyon, yani dönüşüm (ekonomik atılım ve teknolojik sıçrama)

Gelin bu dört eksende bir Türkiye fotoğrafı çekerek endeks milliyetçiliğine birinci adımı atalım.

Aşağıda, bu ana eksenlerle ilgili 18 global endeksteki durumumuz yer alıyor. Göreceli durumumuzu somutlaştırmak için, klasik olarak kendimizi kıyasladığımız üç kıtadan üç ülkenin dataları her kriterde listeleniyor: çocukluğumda tıpkı noktada olduğumuz Güney Kore, henüz on yıl önce ‘yeni Avrupa‘nın yıldızları’ olarak birlikte değerlendirildiğimiz Polonya ve askeri darbe/ ekonomik liberalizasyon süreçlerimizin paralel ilerlediği Şili. Ayrıyeten, endekslerde ülkemize emsal performansı olan ülkelerden de örnekler veriliyor.

Elbette eksenleri, kriterleri yahut ölçüm endekslerini değiştirmek/ çeşitlendirmek mümkün. Birtakım endekslerin şu yahut bu sebeple gerçeği yansıtmadığını, adil olmadığını da düşünebiliriz. Lakin, genel fotoğraftan kaçamayız. Çünkü teşhisi reddeden bir hasta, tedaviye başlayamaz. Maalesef, bugün bir küme düşme ve vasatlık tablosuyla karşı karşıyayız. Üstelik, endekslerin öyle ya da böyle dünya kamuoyu (akademisyenler, yatırımcılar, turistler) için bir data teşkil ettiğini unutmamalıyız.

Onarım (onarım)

Bu başlıkta, ülkemizde çok hırpalanan iki ana alan var: kurumsal mimari ve haklar/ hürriyetler. Şu beş endeks yaşayarak deneyim ettiğimiz durumu teyit ediyor:

Demokraside (EIU, 2020) 167 ülkeden 104. sırada, kusurlu demokrasi ile otoriter rejim ortasındaki ‘karma rejim‘ sınıfındayız. Şili (17.) ve Güney Kore (23.) tam, Polonya (50.) kusurlu demokrasi kategorisinde. Civarımızdaki ülkeler Gambiya (103.) ve Pakistan (105.).

Hukukun üstünlüğünde (WJP, 2020) 127 ülkeden 107. sıradayız. Güney Kore 17., Şili 26., Polonya 28. Civarımızdaki ülkeler Çin (88.), Kenya (102.) ve Madagaskar (105.).

Basın özgürlüğünde (Sınır Tanımayan Gazeteciler, 2020) 180 ülkeden 154. sıradayız. Güney Kore 42., Şili 51., Polonya 62. Civarımızdaki ülkeler Pakistan (145.) ve Bangladeş (151.).

İnternet özgürlüğünde (Freedom House, 2020) 65 ülkeden 48. sıradayız. Güney Kore 17. Şili ve Polonya bu endekste yok. Civarımızdaki ülkeler Zimbabwe (41.) ve Bangladeş (45.).

Akademik özgürlükte (Global Public Policy Institute, 2020) üniversitelerimiz en alt sınıfta (E). Güney Kore, Şili ve Polonya (A) kategorisinde. Bizimle birebir ligde değerlendirilen ülkelerden kimileri Suudi Arabistan, Çin ve İran.

Entegrasyon (bütünleşme)

Bu başlıkta, ülkemizin iki temel sıkıntısı var: toplumun kendi içinde (‘kapsayıcılık’) ve ülkemizin dünya sistemiyle (‘evrensellik’) entegrasyonu.

Kapsayıcılık konusuna, hepimizi ilgilendiren iki endeksle bakalım.

Eğitim eşitsizliğinde (UNICEF, 2019), 41 ülkeden sonuncuyuz. Polonya 6., Güney Kore 17. olarak farklı bir ligdeler. Şili (39.) civarımızda.

Vatandaşların birbirine itimadında (Dünya Pahalar Araştırması, 2020) 49 ülkeden 27. sıradayız. Güney Kore 9., Şili 29., Polonya ise çalışmada yer almıyor. ‘Çoğu şahsa güvenilebilir’ önermesine ‘evet’ karşılığı verme oranında İran ve Myanmar ile tıpkı düzeydeyiz; dünya ortalaması 1.5 katımız.

Dünya sistemiyle bütünleşmek deyince aksayan AB müzakereleri, Paris Etraf Mutabakatını onaylamayan bir avuç ülkeden (Eritre, İran, Irak, Libya ve Yemen) biri olmak, Eurovision’a katılmamak ve elbette ‘değerli yalnızlık’ akla geliyor. Endeksler de bunu teyit eder halde:

Global barış endeksinde (IEP, 2020) 163 ülkeden 150. sırada ve ‘çok düşük’ ile en alt kategorideyiz. Polonya (29.), Şili (45.) ve Güney Kore (48.) ikinci iyi kategori olan ‘yüksek’te yer alıyorlar. Civarımızdaki ülkeler Zimbabwe (131.) ve İran (142.).

Pasaportun prestiji sıralamasında (Henley, 2021) 110 ülkeden 52. sıradayız. Güney Kore (3.) ve Polonya (10.) birinci onda yer bulurken Şili endekste yer almıyor. Arnavutluk, Gürcistan, Bosna Hersek ve Moldova Türkiye’nin önünde sıralanıyorlar. Doğal bu endeksten bahsedip pasaportla alakalı bir görüntü çektikleri için mahkemeye verilen gençleri hatırlamamak olmaz!

Mobilizasyon (seferberlik)

Bu başlıkta, ülkemizdeki iki büyük kaynak seferberliği fırsatı var: bayanlar ve gençler. Bu alana ekonomik büyümenin ötesinde, hak (cinsiyet eşitliği, fırsat eşitliği) açısından da bakmalıyız.

Bayanlarla ilgili iki endeksle başlayalım. Maalesef, bayanların seçme-seçilme hakkını tanıyan birinci ülkelerden biri için ibretlik bir görüntü görüyoruz. Bu sayıları görünce, odağın ilerleme yerine İstanbul Sözleşmesi’nden çıkış olması bir kere daha inanılmaz geliyor.

Cinsiyet eşitliğinde (WEF, 2021) 156 ülkeden 133. sıradayız. Şili 70., Polonya 75. ve Güney Kore 102. Civarımızdaki ülkeler Angola (119.) ve Mısır (129.).

Bayanların iş gücüne iştirakinde (Dünya Bankası, 2019) 187 ülkeden 161. sıradayız. Polonya 94., Güney Kore 113. ve Şili 115. Civarımızdaki ülkeler Venezuela (153.) ve Sri Lanka (159.) Çalışma çağındaki dört bayandan biri (Şubat 2021: yüzde 26.7) çalışıyor. Bu oranı erkeklerle tıpkı düzeye (yüzde 60.4) taşımak, 12 milyon ek kişiyi çalışma hayatına kazandırmak ve iş gücünü (ekonomiyi) yüzde 38 büyütmek demek!

Gelelim gençlere. Gerek mevcut durumda gerek yarına dair yetkinliklerde durum parlak değil.

15-29 yaş ortası ‘ne işte ne okulda’ nüfus oranında (OECD, 2019) 40 ülkeden 39.’yuz. Üstelik bu oranımız (yüzde 28.8) OECD ortalamasının (yüzde 12.8) iki katından fazla! Polonya 23., Şili 31., Güney Kore sıralamada yok. ‘Ev gençleri’ tabirinin lisanımıza girmesi sebepsiz değil.

Eğitim kalitesini ölçen PISA testinde (OECD, 2018) 77 ülkeden 40.’yız. Güney Kore 7., Polonya 11. olarak farklı bir seviyedeler. Şili (46.) bizim civarımızda.

İngilizce yeterlilik sıralamasında (EF, 2020) 100 ülkeden 69.’yuz. Polonya 16., Güney Kore 32., Şili 37. Civarımızdaki ülkeler İran (56.) ve başka sırayı paylaşan Bangladeş ve Guatemala (63.). On yıllardır okullarda İngilizce derslerine binlerce saat ve milyarlarca lira kaynak harcadıktan sonra bu sonuca varmamız ise bambaşka bir konu!

Transformasyon (dönüşüm)

Bu başlıkta, ülkemizdeki iki temel dönüşüm alanı var: ekonomik atılım ve teknolojik sıçrama. Zati orta gelir tuzağından kalıcı olarak çıkabilmek için ikisini birden başarmaya mecburuz.

Ekonomik durumla başlayalım.

Kişi başına düşen nominal ulusal gelirde (IMF, 2021) 195 ülkeden 72. sıradayız. Güney Kore 28., Polonya 49., Şili 55. Çin (61.), Bulgaristan (66.) ve Kazakistan (68.) bizden üstte yer alıyorlar. Kişi başına gelirimizin on beş sene önceye dönmüş olması ise oldukça manidar (yazının burasında isteyen Sezen Aksu‘dan ‘Kaybolan Yıllar’ı çalabilir).

Refah endeksinde (Legatum Institute, 2020) 167 ülkeden 94. sıradayız. Güney Kore 28., Polonya 36., Şili 37. Civarımızdaki ülkeler Sri Lanka (84.) ve El Salvador (93.)

Pekala bugünkü tabloyu değiştirip yarına yürümek için potansiyelimiz var mı?

Küresel inovasyon endeksinde (WIPO, 2020) 131 ülkeden 51. sıradayız. Gümey Kore 10., Polonya 38. Şili (54.), Romanya (46.) ve Hindistan (48.) civarımızdaki ülkeler ortasında.

Sabit genişbant internet hızında (Speedtest, 2021) 176 ülkeden 101. sıradayız. Güney Kore 2., Şili 15., Polonya 31. Civarımızdaki ülkeler Jamaika (95.) ve Bangladeş (99.)

Sonuç

Elbette milliyetçilik yalnızca endeks performansından yahut gelecek projeksiyonlarından ibaret, rasyonel, renksiz ve hissiz bir teknokrat ütopyasının çok ötesinde bir kavram. Çoğumuzun kalbini daha süratli attıran duygusal, maziyi unutmayan ve görkemli bir tarafı da (iyi ki) var.

Bununla birlikte, bugün vardığımız vasatlık tablosundan, savrulduğumuz çok uçtan kurtulmak için ırk değil insan ve vatandaşlık temeline, his değil akıl eksenine, dışa kapanma değvilayet dünyayla müsabaka yaklaşımına ve en önemlisi hayali bir mazi değil ortak yarın odağına tartı vermeliyiz. Bu noktada endeks milliyetçiliği, makul, rasyonel ve hassasiyetleri gözeten bir yaklaşım olabilir.

Karşımızdaki bilgiler ülkemizin pek çok alanda hiç hak etmediği bir yerde olduğunu, bırakın gelişmiş ülkeleri, kendimizi klâsik olarak kıyasladığımız ülkelerin dahi epey gerisine düştüğümüzü gösteriyor. Üstelik, birbiriyle alakasız üzere görünen alanlarda tekrar tekrar karşımıza çıkan bu durumdan kurtulmak için, topyekün bir ilerleme çabasına girmemiz koşul.

Yahya Kemal‘in veciz sözüyle ‘kökü mazide olan âtî’ olmayı da fakat böyle başarabiliriz.

[1] https://t24.com.tr/haber/yeni-nin-yol-haritasi,950741

*DEVA Partisi Genel Lider Yardımcısı

T24